Ўзбекистонда болалар уйларининг қадимий анъаналари бор. Иккинчи жаҳон уруши даврида мамлакатимизга олиб келинган етим болалар интернатларда эмас, бағрикенг халқимиз томонидан оилаларга қабул қилинган.

Ўзбекистонда дастлаб 1918 йилда болалар уйи номи билан таъсис этилган. Мустақиллик йилларида Халқ таълими вазирлиги томонидан “Меҳрибонлик уйи” деб номланган. Бундай меҳрли қўлларга муҳтожлик уруш йилларида ортган, ота онасини урушда йўқотган, яқинлари вафот этган ҳар қандай миллатга мансуб бегуноҳ болалар, тили, дини, кўринишидан қатий назар асраб олинган.

Етим болаларга меҳр-мурувват кўрсатиш деганда ҳамманинг ҳаёлига иккинчи жахон уруши йилларида собиқ Совет Республикалари Иттифоқининг турли ҳудудларидан Тошкентга келтирилган ҳар- хил миллатга мансуб 14 нафар болани асраб олган Тошкентлик қаҳрамон Шомаҳмуд Шоаҳмедов ва унинг турмуш ўртоғи Бахри Акрамова келади. Бу воқеа Раҳмат Файзининг сценарийси асосида “Сен етим эмассан” киноқисса дурдонасига айлантирилади. Бир бурда нон топиш мушкул бўлган бир пайтда 14 нафар боланинг қорнини тўйдиришдек мураккаб вазифани ўзбек ўғлони ўз зиммасига олади, уларга меҳр, этибор, тарбия беришни ўзбек аёли ўз бурчи деб билади. Бу воқеа дастлабки оилавий болалар уйига яққол мисол бўла олади.

Бу оиладан илҳомланиб, яна кўплаб оила қаровсиз қолган болаларни боқиб олади.

Мустақилликдан сўнг барпо этилган «Меҳрибонлик уйлари» ва «Болалар шаҳарчаси» каби муассасалар етим болаларга уй-жой ва таълим беришда фаол қатнашди. Шунингдек, 2007 йилда оилавий болалар уйларини ташкил этиш тўғрисидаги қонун қабул қилинган. 2012 йилда болалар уйларини бошқариш меъёрлари белгиланган. Сўнгги йилларда эса бозор талаблари ва инсонпарварлик тамойиллари асосида болаларни асраб олиш тизимини ислоҳ қилишга қаратилган янги дастурлар қабул қилинмоқда.

Ҳозирги кунда болалар уйлари фаолияти

Ўзбекистонда болалар уйлари давлат томонидан молиялаштирилади ва ўз фаолиятини Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳамда ҳукумат тасдиқлаган низомлар асосида олиб боради. Булар қуйидагиларни ўз ичига олади:

Меҳрибонлик уйлари – катталаргача бўлган ёшдаги болалар учун интернатлари

Болалар шаҳарчаси – бирлашган бир неча болалар уйларидан иборат комплекс (масалан, ёшларга алоҳида шаҳарча).

Болалар уйлари (чақалоқлар уйлари) – 1 ёшгача ва кичик ёшдаги болалар учун мўлжалланган масканлар.

SOS – болалар маҳаллалари – хусусий ёки хайриячи ташкилотлар томонидан ташкил этилган кичик жамоат уйлари.

Болалар уйида етим болалар, ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болалар ҳамда ногиронлиги бор болалар тарбияланади. Ушбу муассасалар тегишли уй-жой, озиқ-овқат, тиббий ва педагогик ёрдамни кафолатлаш билан бирга болаларга таълим-тарбия ва психологик-педагогик қўллаб-қувватлашни ҳам ташкил этади. Масалан, болалар уйлари психофизик ривожланиши бузилган болаларга ҳам соғломлаштириш ва реабилитация хизматларини таъминлайди.

Давлат болалар уйларида тарбияланаётган болаларнинг кўпчилиги оила муҳитида тарбия олиши учун ўзгаришлар йўлга қўйилган. Жумладан, 2022 йилда оилавий болалар уйларини ташкил этиш тартиби такомиллаштирилди – уларда ётим ва қаровсиз болаларни оила муҳитида, ота-она меҳри-ғамхўрлигида тарбиялаш муҳим мақсад сифатида белгиланди. Президент Ш. Мирзиёев томонидан амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида болалар уйларидан кўпроқ болаларни оилаларига бериш тезлашди. Миллий гвардия ахборот хизматининг маълумотига кўра, айни вақтда республикамизда 8 та «Меҳрибонлик уйи», 1 та «Болалар шаҳарчаси», 11 та «Болалар уйи» (чақалоқлар уйлари) ҳамда 3 та «SOS – болалар маҳалласи» фаолият кўрсатмоқда.

Болалар уйлари сони ва тарбияланаётган болалар сони

Ҳозирги кунда мамлакат бўйлаб болалар уйлари сони юқоридагича: 8 дона меҳрибонлик уйи, 1 дона болалар шаҳарчаси, 11 дона болалар уйи ва 3 дона SOS шаҳарчаси фаолиятда (янги қарор билан ҳомий ташкилотлар асосида кўплаб оилавий уйлар ташкил этилмоқда. Шунга қарамай, турли вилоятларда болалар уйлари бўйича аҳвол тез ўзгариб туради – масалан, Навоий ва Наманган шаҳарларидаги Меҳрибонлик уйларида ҳозирда тарбияланувчи бола қолмаган ҳолга келган.

Болаларнинг умумий сонига келсак, бугунги кунда кичик ёшдаги болалар уйларида 500 дан зиёд бола тарбияланади, 5 мингдан зиёд киши эса бола асраб олиш навбатида турганлиги қайд этилган. Масалан, сўнгги йилда 583 нафар бола интернатлардан оилаларга тарбияга олинган; уларнинг 40%дан ортиғи оилавий болалар уйларига берилиб, яқин қариндошлари васийлигига топширилган, 88 нафари эса расман фарзандликка олинган. Болалар уйларида тарбияланаётган болаларни ўрганиш натижасига кўра, охирги 11 йилда 19–30 ёшгача бўлган 459 нафар собиқ тарбияланувчининг кейинги ҳаёти таҳлил қилинди, айримлари ижтимоий қийинчиликларга дуч келмоқда.

Уй-жой билан таъминлаш дастурлари

Ўзбекистонда ётим ва ота-она қарамоғидан маҳрум болаларни уй-жой билан таъминлаш махсус тартибда амалга оширилади. Ҳукумат қарорига мувофиқ, 18 ёшга тўлган ётим болаларга кўп қаватли уйлардан майдони камида 25 м² бўлган 1 хонали квартира ажратилади; никоҳ қурган ёшларга эса 50 м²дан кам бўлмаган 2 хонали квартиралар берилади (уларга 30 ёшга тўлгунча сотиш ҳуқуқисиз шахсий мулк ҳуқуқи асосида берилади). Масалан, Фарғона вилояти раҳбариятининг айтишича, ҳозиргача болалар уйлари битирувчилари учун 29 та уй-жой сотиб олинган ва уларга топширилган, болалар бандлигини таъминлаш, касб-ҳунарга ўқитиш ишларига эътибор қаратилиб келмоқда. Шунингдек, ёшларга уй-жой берилишига қўшимча тарзда давлат ёрдами шаклида имтиёзлар ҳам берилмоқда. Масалан, оилавий болалар уйларини ташкил қилиб, болани парваришлаётган оилаларга бола мактаб ёки коллежни тамомлаганигача оид харажатлар тўланиши белгиланган. Бунда ота-оналик қилувчи шахслар давлат томонидан ишсизлик нафақаси ўрнида маош тўловларини олиб, ўзини ўзи банд қилувчи (хўжалик билан шуғулланувчи) фуқаролар сифатида рўйхатдан ўтказилади. Яъни давлат ёрдами билан болалар уйидан чиққан ёшлар уй-жой ва моддий қўллаб-қувватланади, уларнинг ижтимоий ҳимояси таъминланади.

Феруза Тошбоева,
Ўзбекистон журналистика ва оммавий коммуникациялар университети
3-босқич талабаси