Инсон йўқолиши — шахсий фожиа, жамият учун синов

Ҳар куни дунё бўйлаб минглаб инсонлар бедарак йўқолади. Уларнинг баъзилари ўз уйларидан чиқиб кетганича қайтмайди, баъзилари эса уруш майдонларида, қамоқхоналарда, ёки ноқонуний миграция йўлида йўқолади. Инсон йўқолиши фақатгина унинг қариндошлари учун эмас, балки бутун жамият учун ҳам саросимадир.

БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари Фолкер Турк Нью-Йоркдаги Бош Ассамблея мажлисида ушбу муаммони ҳал этиш учун халқаро саъй-ҳаракатларни кучайтириш зарурлигини билдирди.

“Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссар сифатида ва аввалги фаолиятим давомида бедарак йўқолган инсонларнинг оилалари билан дунё бўйлаб учрашганман. Шу йил бошида Дамашқда “Седная” қамоқхонасининг собиқ маҳбуслари ва уларнинг яқинлари билан суҳбатлашдим. Улар ҳикоя қилган оғриқли тафсилотлар мени чуқур таъсирлантирди,” – деди.

Бедарак йўқолишлар бўйича рекорд даражадаги кўрсаткичлар

2024 йилда Халқаро Қизил Хоч қўмитаси 56 559 та инсон бедарак йўқолганини қайд этди — бу сўнгги 20 йил ичидаги энг юқори кўрсаткичдир. Мутахассислар бунга сабаб қилиб халқаро гуманитар ҳуқуқ меъёрларига бўлган эътиборсизликни кўрсатмоқда.

Йўқолишнинг асосий сабаблари

Бедарак йўқолиш ҳолатларининг катта қисми қуролли тўқнашувлар, зўравонлик, инсон савдоси ва ноқонуний миграция билан боғлиқ. Одамлар кўпинча ўлдирилади, қийноққа солинади, ўзбошимчалик билан қамоққа олинади ёки изсиз ғойиб бўлади.

“Терроризмга қарши кураш” баҳонасида амалга оширилган таъқиблар ҳам кўплаб йўқолишларга сабаб бўлган.

Халқаро чоралар ва БМТнинг чақириқлари

Фолкер Турк барча давлатларни 2006 йилда қабул қилинган “Барча шахсларни мажбурий йўқотишлардан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги халқаро конвенцияни ратификация қилишга чақирди. Ҳозирча ушбу ҳужжатни фақат 77 давлат тасдиқлаган.

БМТ вакили таъкидлашича, давлатлар мажбурий йўқотишлар учун жиноий жавобгарлик жорий этиши, амнистия ва эскириш муддатлари жазосизликка олиб келмаслиги керак. Шунингдек, йўқолганлар ва қамоқда сақланаётганлар бўйича ягона реестрлар ташкил қилиниши, миграция йўналишларида қидирув-қутқарув ишлари кучайтирилиши зарур.

Жабрланганлар ва уларнинг яқинлари — эътибор марказида

Олий комиссарнинг сўзларига кўра, йўқолганлар яқинлари кўпинча етарли ҳуқуқий ёрдам ололмайди, баъзан ҳатто уларга таҳдидлар ҳам юз беради.

“Ҳар бир давлат жабрланганларнинг яқинларини, инсон ҳуқуқлари ҳимоячиларини зўравонлик ва таҳдидлардан ҳимоя қилиш мажбуриятини зиммасига олиши лозим,” – дейди масъул.

У халқаро ҳамкорлик муҳимлигини таъкидлаб, Бош Ассамблеянинг 2023 йилда Сурияда Мустақил институт ташкил қилиш қарорига мисол келтирди. Ушбу институт раҳбари 2024 йил февраль ойида биринчи марта Дамашққа ташриф буюриб, ўнлаб йўқолганлар оиласи билан учрашган.

"У уч йилдан бери йўқ. Биз ҳали ҳам кутиб яшаяпмиз"

Францияда яшовчи Суриялик муҳожир аёл, Хадижат Шамал қизи Самиранинг йўқолгани ҳақида сўзлаб берди:

“У 18 ёшида Ливан орқали Европага чиқмоқчи бўлган. Сўнгги марта телефон қилганида, “Она, мен чегарадаман,” деди. Шундан бери дарак йўқ. Уч йил ўтди. Биз ҳали ҳам кутиб яшаяпмиз...”

Эксперт фикри: халқаро ҳуқуқнинг қонуний механизмлари кучсиз

Жонатан Мак Ги, Халқаро Қизил Хоч қўмитасининг Инсон ҳуқуқлари бўйича маслаҳатчиси:

“Кўплаб мамлакатларда бедарак йўқолиш масаласида ҳуқуқий базанинг етарли эмаслиги, жазосизлик ва сиёсий ироданинг йўқлиги сабаб бу муаммо йил сайин чуқурлашмоқда. Давлатлар бедарак йўқолишни фақат статистика деб эмас, инсон ҳаётига дахлдор масала деб қабул қилиши лозим.”

Мухолиф режиссёри: “Йўқолганларнинг овози бўлишга мажбурман”

Беларусдаги сиёсий таъқиблар оқибатида қўшни мамлакатга қочган режиссёр Алеся Жукова ўтган йили ноёб ҳужжатли фильм ишлаган — “Сояда қолганлар”. У фильмда изсиз ғойиб бўлган инсонлар ҳақида ҳикоя қилади:

“Мени ўндан ортиқ оила қабул қилди. Улардан тўрттасининг яқинлари ҳануз бедарак. Бу одамлар ҳар куни эшик қулфини қулфлаётиб, “Эҳтимол, қайтади!” деб умид қилади. Мен уларнинг овозини дунё эшитиши учун фильм суратга олдим.”

Инсон ҳуқуқлари ташкилоти вакили: "Йўқолиш жамиятни ичкидан емирувчи жараён"

Мария Эспиноза, Human Rights Watch ташкилотининг Лотин Америка бўйича катта таҳлилчиси:

“Колумбияда бедарак йўқолиш — бу оддий ҳол. 50 мингга яқин инсон йўқолган. Бу нафақат шахсий дард, балки бутун жамиятни шубҳа, қўрқув ва беқарорликка олиб келувчи иллатдир. Инсон ҳуқуқлари таъминланмаган жамиятда барқарор тараққиёт бўлиши мумкин эмас.”

БМТ ва халқаро ташкилотларнинг таклифлари

• Ҳар бир давлат мустақил қидирув ва маълумотлар реестри яратиши керак.
• Бедарак йўқолганлар иши юзасидан амнистия ва жазодан озод этиш йўли билан фаолият юритиш тақиқланиши шарт.
• Инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ва қурбонлар яқинлари ҳимояланиши зарур.
• Сиёсий ирода ва халқаро ҳамкорлик асосида самарали қидирув тизимлари шакллантирилиши лозим.

Бедарак йўқолиш муаммоси — фақат статистик рақамлар эмас. Бу ҳар бир рақам ортидаги инсон тақдири, оғриқ ва кутилмаган фожиадир. Ушбу глобал муаммони ҳал этиш учун халқаро ташкилотлар, ҳукуматлар ва жамиятлар инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, хавфсизликни таъминлаш ва аниқ жавобгарлик механизмларини жорий этишда бирлашиши зарур.

Феруза РАҲИМОВА,
ishonch.uz