Цунами - бу сув остидаги зилзиладан кейин ҳосил бўлган тўлқин. Бу тўлқин келиб чиққан жойдан айлана бўйлаб тарқалади. Денгизда у ҳеч қандай хавф туғдирмайди. Аммо қирғоққа яқинлашганда, таҳдид тезда кучаяди. Гап шундаки, чуқурлик пасайган сари тўлқин баландлиги ҳам ортади, энг муҳими, унинг кинетик энергияси кескин ортади, қирғоққа чиққанда эса ҳамма нарсани бузиб юборувчи даҳшатли кучга айланади.

Фожианинг асосий манбаи Петропавловск-Камчатскийдан 200 км узоқликда, 20-30 километр чуқурликда содир бўлган кучли зилзила эди. Зилзила магнитудаси Рихтер шкаласи бўйича 8,3 балл, сезилиш магнитудаси 9,0 баллни ташкил қилди. Зилзила 1952 йил 4 ноябрдан 5 ноябрга ўтар кечаси содир бўлган. Ушбу минтақа сейсмик жиҳатдан фаол, зилзилалар тез-тез содир бўлади, аммо бахтга кўра, бундай кучлилар жуда кам учрайди. Ўша йили Камчатка ва Курил оролларида 4-10 ноябрь кунлари зилзила содир бўлди, жами 507 та ер силкиниши қайд этилган, уларнинг аксарияти Рихтер шкаласи бўйича 7 баллдан ошмаган.

Зилзиладан сўнг цунами тўлқини пайдо бўлиб, у Камчатка ва Курил ороллари қирғоқларига 15 дақиқадан 40 дақиқагача етиб борди. Вақтдаги фарқ зилзила манбасидан масофага боғлиқ эди. Соҳил бўйлаб турли нуқталарда икки ёки учта тўлқин бор эди ва иккинчи тўлқин энг катта ва энг ҳалокатли эди. 1952 йилда юз берган Северо-Курилск цунамиси XX аср тарихидаги энг йирик бешта цунамидан бири эди.

Северо-Курилск — Сахалин вилояти Северо-Курилск шаҳар округининг маъмурий маркази. Шаҳар Парамушир оролида жойлашган. “Вулқон ичида яшаш” ибораси шаҳар аҳолиси орасида кенг тарқалганди ва уларнинг ҳаёт тарзини ифодаларди. Оролда 23 та вулқон бор, улардан бештаси фаол, Эбеко вулқони эса шаҳардан беш километр узоқликда жойлашган. Вақти-вақти билан у фаолликни кўрсатади ва кратеридан газлар ва кулларни чиқаради. 1859 ва 1934 йиллардаги Эбеко отилиши одамларнинг оммавий заҳарланишига ва уй ҳайвонларининг ўлимига олиб келди. 2021 йилда шаҳарда 2691 киши истиқомат қилган. Узоқ 1952 йилда вазият бироз бошқача эди. Гап шундаки, Курил тизмасининг оролларида жойлашган аҳоли пунктларида ўша пайтда балиқ овлаш мавсумида вақтинча пул топиш учун келган кўплаб одамлар яшаган. Асосан, келувчилар балиқ консерва заводларида ишлаган. Бундан ташқари, Курил ороллари ва Камчаткада кўплаб ҳарбий қисмлар мавжуд эди. Бу омиллар 1952 йилда Северо-Курилскда қанча одам яшаганини аниқ аниқлашга имкон бермайди. Расмий маълумотларга кўра фожиа арафасида шаҳарда тахминан 6000 киши истиқомат қилган.

Шаҳар вулқон экспертизаси ўтказмасдан ва цунамига бардош бериш имкониятини ҳисобга олмасдан қурилган. Ўша даврнинг ҳақиқатлари шундай эди. Гап шундаки, Курил ороллари 1945 йилда Иккинчи Жаҳон уруши натижасида СССР таркибига ўтказилган ва бундай даҳшатли табиий офатлар билан курашиш тажрибаси йўқ эди. Курил ороллари Совет Иттифоқининг цунами содир бўлиши мумкин бўлган саноқли ҳудудларидан эди. Ҳеч қандай махсус огоҳлантириш хизматлари йўқ бўлмаган. 1950 йилларда шаҳар бинолари учун асосий талаб денгиз сатҳидан камида 30 метр баландликда жойлашган бўлиши керак эди.

4 ноябрдан 5 ноябрга ўтар кечаси шаҳар аҳолисини кучли ер силкиниши уйғотди. Бир неча ўн дақиқадан сўнг шаҳарга 8-10 метр баландликдаги тўлқин келиб урилди. Омон қолган гувоҳларнинг таъкидлашича, тўлқин баланд бўлган. Эҳтимол, бу стресснинг натижаси бўлиши ҳам мумкин. Одамлар тепаликларга югуришди. Тўлқин оддий сёрф даражасига тушди. 40 дақиқа ўтди ва шаҳар аҳолисининг баъзилари бедарак йўқолган қариндошлари ва дўстларини топишга ва ўзларининг мол-мулкининг бир қисмини сақлаб қолишга умид қилиб, пастга тушишга қарор қилишди. Шу пайт қирғоққа иккинчи цунами тўлқини келиб тушди. У биринчисидан анча катта эди - 14 метрдан 15 метргачани ташкил этарди. Пастга тушганларнинг ҳаммасини сув олиб кетди. Курил тизмасининг оролларида кўплаб истеҳкомлар қурилган. Тўлқин темир-бетон тўсиқларни ёриб ташлади ва уларни оролнинг ички қисмига бир неча километр узоқликда улоқтирди. Иккинчисидан кейин учинчи тўлқин пайдо бўлди, у анча заифроқ эди,у шаҳарни бутунлай вайронага айлантирди. Тоғ ёнбағирларида турган бир неча уйгина сақланиб қолган.

Северо-Курилск катта тўлқинлар таъсирига дучор бўлган ягона шаҳар эмас эди. Кит кўрфазида тўлқин 18,4 метрни, Камчатка ва Курил кўрфазлари қирғоқларидаги бир қатор аҳоли пунктларида тўлқин 10 метрдан 15 метргача кўтарилган. Утесний, Левашово, Рифовий, Каменистий, Прибрежний, Галкино, Океанский, Подгорний, Мер Ван, Шелехово, Савушкино, Козйревский, Бабушкино, Байково каби Курил ва Камчатка аҳоли пунктлари бутунлай вайрон бўлган. Камчатка сув ости зилзиласидан келиб чиққан тўлқин Гавайи оролларига етиб борди. Оролларда тўлқин 1 метрдан 3,6 метргача бўлган. Гавайи оролларида икки оролни боғловчи кўприк вайрон бўлди. Ҳатто Чили қирғоқларида ҳам 3,6 метр баландликдаги тўлқин қайд этилган.

Сахалин вилояти расмийлари маълумотларига кўра, жами 1200 га яқин одам ҳалок бўлган. Курил оролларидаги барча қишлоқларда жами 2336 киши ҳалок бўлган. Баъзи тарихчилар (масалан, А. А. Никонов) бу рақамлар тўлиқ эмас деб ҳисоблашади, чунки улар ўлган ҳарбий хизматчилар ва Шимолий Кореядан ишлаш учун келган ишчиларни ўз ичига олмайди. СССР Фанлар академиясининг Камчатка вулқон станцияси раҳбари Борис Иванович Пип биргина Северо-Курилскдаги қурбонлар сонини 4000 киши деб ҳисоблаган. Бугунги тарихчиларнинг айримлари жами 8000 одам ўлган дея ҳисоблайди.

Расмий органлар маълумотларига кўра, Приморье ўлкасига 26960 киши эвакуация қилинган, улардан 1358 нафари Шимолий Кореядан эди. Тинч аҳоли Владивосток ва Находкага, ҳарбийлар Корсаков ва Петропавловск-Камчатскийга олиб кетилди. Северо-Курилск ташландиқ аҳволга келиб қолди. Шаҳар фақат 1957 йилга бориб қайта тикланди.

Моддий зарар 1952 йил нархларида 285 миллион рублга баҳоланган. Тарихчилар фикрига кўра, бу рақам тўлиқ эмас, чунки унда ҳарбий хизматчиларнинг мулки ва тирик қолганларни эвакуация қилиш харажатлари ҳисобга олинмаган. 1952 йилдан сўнг Совет Иттифоқида цунами ҳақида огоҳлантириш хизмати яратилди, у ҳозир ҳам ишлайди.

Ушбу фожиа ҳақида СССРда бу ҳақда гапириш тақиқланган эди. Мамлакатнинг марказий газеталари “Правда” ва “Известия” дастлаб ҳеч қандай маълумот эълон қилмаган. “Камчатская правда” газетаси вулқоншунос Александр Евгениевич Святловский билан суҳбатни нашр этишни режалаштирган, аммо бу материал олиб ташланди. Илмий журналларда фақат материаллар чоп этилган. Жабрланганлар ва зарарлар ҳақидаги маълумотлар фақат 1990-йилларнинг бошларида ошкор қилинган. 1969 йилда суратга олинган “Диққат, цунами!” бадиий фильмининг чиқарилиши бундан мустасно эди. Расмийлар фильмни суратга олишга рухсат берган, чунки унда Северо-Курилск ҳақида ҳеч нарса айтилмаган. Ҳозирда Северо-Курилскда, Хотира майдонида 2236 қурбоннинг исмлари (жасадлари аниқланганлар) ва учта ёдгорлик белгиси - иккита оммавий қабр ва ёдгорлик мавжуд.

Аброр Зоҳидов