Жак-Ив Кусто 1910 йилда Бордо шаҳри чеккасида, Сент-Андре-де-Кубзак номли кичик шаҳарчада туғилган. Унинг отаси Даниэл адвокат бўлиб, бутун мамлакат бўйлаб докторлик даражасини олган энг ёш ҳуқуқшунос сифатида танилган. Боланинг онаси Элизабет фармацевтлар оиласидан чиққан, лекин ўзи уй ишлари, Жак-Ив ва унинг акаси Пер-Антуанни тарбиялаш билан шуғулланган. Қисқаси бўлажак қаҳрамонимиз зиёли ва илмли оилада дунёга келганди.

Кейинчалик оила Парижда доимий истиқомат қилди, лекин кўп саёҳат қилди. Денгиз бўйида таътил пайтида кичик Кусто сузишни ўрганди ва сувни, океанни абадий севиб қолди. Айтганча, болага 7 ёшида даволаб бўлмайдиган сурункали энтерит ташхиси қўйилган, шу сабабли у бутун умри давомида ориқ ва қотма бўлиб қолган. Биринчи жаҳон урушидан сўнг Кусто оиласи Қўшма Штатларга кўчиб ўтди, Жак-Ив механика ва ихтирога қизиқиб қолди, шунингдек, сув остига биринчи шўнғиди. Францияга қайтгач, 13 ёшли бола аккумулятор ва двигателли ишлайдиган автомобил ясади ва ўзининг кинокамераси билан атрофдаги ажойиботларни суратга олишни бошлади.

Ўсмир шу қадар кўп нарсага қизиқардики, унинг мактаб дарсларига вақти ҳам йўқ эди. Шу сабабли, унинг ота-онаси ўғлини ёпиқ мактаб-интернатга беришди ва Кусто таълим даргоҳини имтиёзли диплом билан тугатди. Кейин Шанхайда денгиз академияси таълими ва хизматда бўлди. Бир куни у йўл четидаги дўконда сувга шўнғишда фойдаланиладиган кўзойнакни кўриб қолди. Ушбу анжомни синаб кўргандан сўнг, Жак-Ив келажакдаги ҳаётини нима билан боғлашини тушунди.

1950-йилларнинг бошларида Жак-Ив Кусто Британия қироллик денгиз флотининг эски ва фойдаланишдан чиқарилган мина қўриқлаш кемасини ижарага олди ва унга “Калипсо” деб ном берди, унинг ёрдамида океанни сув остида тадқиқ қилишни бошлади. Экспедиция натижаси 1953 йилда нашр этилган “Жимлик дунёсида” илмий-оммабоп китоби бўлди. У Кустога дунё миқёсида эътирофни тақдим этди ва китобга асосланган картина уни бир зумда ҳужжатли фильм жанрининг афсонасига айлантирди. “Жимлик дунёсида” фильми “Оскар” ва “Олтин пальма” билан тақдирланган. Дебют фильмдан кейин “Олтин балиқ” ва “Қуёшсиз дунё” каби фильмлар пайдо бўлди, кейин эса “Кусто жамоасининг сув ости саргузаштлари” серияли филми пайдо бўлди, у жами 20 йил давомида экранларга чиқди. Бундан ташқари, Жак-Ив океанлар, денгизлар, дарёлар ва уларнинг аҳолиси ҳақида “Космосдаги воҳа”, “Шимолий Америкадаги саргузаштлар”, “Амазон”, “Дунёнинг қайта кашф этилиши” ва бошқа кўплаб филмларни суратга олди.

Ушбу фильмлар катта муваффақиятларга эришди, чунки улар одамларга одатда ўзлари бора олмайдиган жойларни кўришга имкон берди. Аммо барча мутахассислар Кустонинг ишини маъқулламадилар. Уни сохта илм-фан ортидан қувишда ва айниқса, балиқларга нисбатан шафқатсизлиги учун бир неча бор танқид қилишган. Масалан, унинг ҳамкасби Вольфганг Ауэр балиқларни ўлдириш ва уларга нисбатан шафқатсизлик мақсадли бўлганини ва бу Кусто фильмларида юқори сифатли тасвирларни олиш учун фойдаланилганлигини даъво қилди. Жак-Ив ҳам баъзида сохта кадрлар олишда айбланган.

Кусто ва “Калипсо” экипажи кўплаб экспедицияларга борди, уларнинг энг хавфлиси 1972 йилда Антарктидага саёҳат деб ҳисоблади. Кейинчалик Антарктида сув ости дунёсининг хилма-хиллиги ва унинг табиий хусусиятлари ҳақида 4 та фильм серияси чиқди. Рус ёзувчиси Леонид Михрин экспедиция аъзоси Ноэл Руссет билан ҳамкорликда “Жак-Ив Кусто Антарктидада” китобини нашр этди. Аввалига Жак-Ив Кусто ниқоб ва шноркел ёрдамида сув остига шўнғиган, аммо кейин дўсти Эмил Гагнан билан биргаликда сув остида чуқур нафас олишга имкон берувчи қурилмани ишлаб чиқди. У 1938 йилда дунёдаги биринчи акваланг ускуналарини синовдан ўтказди ва нафақат Кустога, балки кўплаб олимларга сув ости дунёсини яхшироқ тушунишга ёрдам берди.

Бугунги кунда сув ости ҳаётини суратга олиш нисбатан оддий жараён, лекин Жак-Ивдан олдин буни ҳеч ким тасаввур қила олмас эди. Айнан у сув ўтказмайдиган камера ва ёруғлик мосламасини ишлаб чиқди ва кейинчалик катта чуқурликда видео суратга олишга қодир бўлган биринчи телевизион тизимни яратди. Ўзининг илмий-оммабоп китоблари ва фильмлари туфайли Кусто телевизион алоқанинг янги усули - ошкоралик, яъни профессионаллар ва оддий манфаатдор одамлардан иборат аудитория ўртасида фикр алмашишнинг асосчиси бўлди. Бугунги кунда барча замонавий ток-шоулар ва бошқа телевизион лойиҳалар ушбу технология асосида қурилган, бунинг учун француз океанографига яна бир бор миннатдорчилик билдириш керак.

Француз тадқиқотчиси денгиз экотизимининг вайрон бўлишидан хавотир билдирарди. Шу сабабли, денгиз муҳитини муҳофаза қилиш учун “Кусто жамияти” деб номланган нотижорат ташкилотни очди. У ҳали ҳам ишламоқда. Ходимлар Жаҳон океанининг ифлосланиши муаммосини ўрганишади. Шунингдек, Жак-Ив Марселда Денгиз тадқиқотлари марказини очди, Монакодаги музей директори ҳам эди.

Фаол ижтимоий фаолияти учун океанограф “Фахрий легион” ордени, Президентнинг Озодлик медали билан тақдирланган (АҚШнинг 40-президенти Роналд Рейган қўлидан олинган). Бундан ташқари, БМТ уни атроф-муҳит бўйича халқаро мукофот билан тақдирлади. Шунингдек, у Франция Фанлар академиясига аъзо бўлган ва BAFTA томонидан “йил одами”деб тан олинган.

Жак-Ив Кусто 1937 йилда француз адмиралининг қизи Симоне Мелкиорга уйланди. Симоне эрининг экспедицияларининг кўпчилигида қатнашган ва “Калипсо” экипажи унга “чўпон аёл” лақабини қўйган. Эр-хотиннинг Жан-Мишел ва Филипп исмли икки ўғли бор эди, Филипп 1979 йилда самолёт ҳалокатида вафот этган. Ушбу фожиадан кейин Жак-Ив ва Симоне ўртасидаги муносабатлар ёмонлашди. Улар алоҳида яшашни бошладилар, лекин ҳеч қачон расман ажралишмади. 1991 йилда Симоне Мелкиор саратон касаллигидан вафот этганида, Кусто иккинчи рафиқаси Франсин Триплетга уйланди, у билан 10 йилдан ортиқ яшаган ва фарзандлари - қизи Диана ва ўғли Перни тарбиялаган. Айтганча, иккинчи турмуши туфайли унинг катта ўғли Жан-Мишел билан муносабатлари ниҳоят ёмонлашди ва у ҳатто унинг тижорат фаолияти учун Кусто номидан фойдаланишни тақиқлаш учун қонуний чоралар кўрди.

Жак-Ив Кусто 1997 йил 25 июнда вафот этди. Ўлим сабаби миокард инфаркти эди. Тадқиқотчининг жасади унинг барча аждодлари дафн этилган Сен-Андре-де-Кубзак қабристонига дафн этилган. Аммо унинг меросий фаолияти тўхтамади. У асос солган “Кусто жамоаси” жамияти ҳозир ҳам фаол тадқиқотлар олиб бормоқда.

Аброр Зоҳидов