Афсуски, Гагариннинг умри унинг парвози каби ёрқин бўлмади. Илк парвоздан етти йил ўтиб, 1968 йил 27 мартида у Владимир вилоятининг Новоселово қишлоғида ҳалок бўлди. Бу воқеага мана 56 йил тўлган бўлсада, фазогирнинг ўлими сабаби ҳақида турли миш-мишлар юради. Ҳатто уни “ўзга сайёраликлар ўғирлаб кетгани” ҳақидаги гап-сўзларга ишонгувчилар бор, десак муболаға бўлмайди. Ҳатто СССРдаги “қайта қуриш” йилларида миш-мишлар тарқалди, гуёки Гагарин ўлими саҳналаштирилган, унинг ўзи эса компартия раҳбарлари билан келишмовчилик сабаб жиннихонага тиқилиб қўйилган... “Фитна назарияси” ишқибозлари ҳеч бир талқинни кўздан қочирмайдилар.

Расмий талқинга кўра, Юрий Гагарин тажрибали инструктор В.С.Серёгин раҳбарлигида МиГ-15УТИ самолётида ўқув парвозини амалга ошираётганда авиаҳалокатда ҳалок бўлган. Гагарин ва Серёгиннинг жасадлари қолдиқлари дафн этилмаган, балки куйдирилган. 1968 йил 30 мартда Гагарин ва Серегин билан видолашув бўлиб ўтди, сўнгра уларнинг жасади куллари Кремл деворига дафн қилинди. Айнан жасадларнинг ёқиб юбориши ҳалокат бўйича гап-сўзларнинг кўпайишига асосий сабаб бўлди. Жасадларнинг нега ёқилгани, унга ким буйруқ бергани ҳақида маълумотлар деярли учрамайди. Лекин советлар юртида бундай амаллар “тепа”дан рухсат олинмасдан бажарилмаслиги аниқ эди.

Авиаҳалокатдан сўнг табиий офат сабабларини ўрганиш бўйича Давлат комиссияси тузилди. Ҳисобот 29 жилдни ташкил этди. Яқин вақтгача унинг тафсилотлари фақат мақолалар ва алоҳида аъзолар билан суҳбатлардан маълум эди. Комиссия хулосаларининг мазмуни қуйидагича эди: экипаж парвоз пайтида ҳаво ҳолатининг ўзгариши сабабли кескин маневр қилди ва булут қатламидан деярли вертикал равишда шўнғишни амалга оширди. Учувчилар самолётни горизонтал парвозга олиб чиқишга уринишларига қарамай, самолёт ер билан тўқнашиб кетган ва экипаж ҳалок бўлган. Текширув давомида ускуналарнинг носозликлари аниқланмаган. Учувчиларнинг қолдиқлари ва қонини кимёвий таҳлил қилиш натижасида бегона моддалар (масалан гиёҳванд моддалар) аниқланмаган.

Бундан ўн уч йил аввал Россия президенти архивидан Гагарин ҳалок бўлган самолёт ҳалокати ҳақидаги янги маълумотлар чиқарилди. Тергов ҳалокатнинг энг эҳтимолий версиясини метеорологик зонд шаридан қочиш учун ўткир маневр деб ҳисоблаган. Президент архиви фаолиятини таъминлаш бошқармаси бошлиғи Александр Степанов ОАВга махфий материаллар бўйича айрим гапларни сўзлаб берди.

“Парвоз ҳалокати таҳлили ва тергов материалларига асосланиб, биз шундай хулосага келишимиз мумкинки, фалокатнинг энг кўп эҳтимолий сабаби ҳаво шаридан бурилиш эди, зонд булутларнинг ҳаракатини тартибга солиши керак бўлган. Ўткир маневр самолётнинг ўта хавфли парвоз режимига ўтишига ва қулаб тушишига олиб келди”, деди Степанов.

“Роскосмос” раҳбари собиқ ўринбосари Виталий Давидов, ўз навбатида, Гагарин билан боғлиқ бир қатор ҳужжатлардаги махфийлик ёрлиғи “бюрократик сабабларга кўра” олиб ташланмаганини айтиб чиққанди. Унга кўра, махфий материалларни фақат махсус комиссия очиши мумкин. Бундан ташқари, ҳужжатларнинг бир қисми “Роскосмос”да эмас, балки бошқа ташкилотларда. Давидов катта эҳтимол билан қудратли хавфсизлик идораларини назарда тутган бўлиши мумкин.

“Бугунги кунда бизда Гагариннинг парвозига оид маълумотлар сирини атайлаб олиб ташламайдиган омиллар бор, чунки у ерда оммага маълум бўлиши исталмаган маълумотлар мавжуд", деганди Давидов.

Советларнинг космос бўйича ҳарбий кучларини бошқарган генерал Николай Каманин ўз кундаликларида Гагарин ўлими тафсилотлари ҳақида ҳам ёзган. Жумладан, Каманин Гагаринниг кийими бўлаги ҳақида қайд қолдирганди.

Генерал Каманиннинг кундалигидан: “Самолёт зич ўрмонга қулаб тушган, унинг ерга тушиш тезлиги соатига 700-800 километрни ташкил этган. Двигател ва олд кабина ерга 6-7 метр чуқурликда кириб кетган. Қанотлар, қуйруқ, кабиналар майда бўлакларга бўлинган, улар 200 дан 100 метргача бўлган масофага сочилган. Биз баланд дарахт шохларида самолётнинг кўп қисмларини, парашютларни ва учувчилар кийимларини топдик. Бироз вақт ўтгач, улар битта олтин ва битта пўлат тишли инсон юқори жағининг бўлагини топдилар. Шифокорлар бу Серёгиннинг жағи эканлигини айтишди. Гагариннинг ўлимининг белгилари йўқ эди, лекин унинг нажот топишига бўлган умидлар ҳалокатли даражада пасайиб кетганди”.

28 март куни эрталаб Гагариннинг тақдири ҳақидаги саволга чек қўйилди. Генерал Каманиннинг кундалигидан: “Эрталаб соат саккизларда генерал Кутахов ва мен деярли бир вақтнинг ўзида қайинлардан бирида 10-12 метр баландликда қандайдир материалнинг бир қисмини пайқадик. Бу Гагариннинг кўйлагининг бир қисми бўлиб чиқди. Пиджакимизнинг кўкрак чўнтагида биз Юрий Алексеевич Гагарин номига ёзилган нонушта талонини топдик. Энди ҳеч қандай шубҳа йўқ эди: Гагарин вафот этганди”.

Гагарин суиқасд қурбони бўлгани ҳақидаги қарашлар ҳам ўз исботини топмаган. Юрий ўз даври ибораси билан айтганда “чин коммунист” эди ва мамлакат раҳбарияти билан қандайдир зиддиятга боришни истамасди. Дарҳақиқат, Гагарин совет космонавтлари орасида оғиркарвон ва босиқ хулқи билан машҳур бўлган, ҳатто ундан анча жўшқин ва қизиққонроқ бўлган фазогир Алексей Леоновни ҳам ҳеч ким жазоламаган, дейди ОАВга айрим эспертлар.

Техник экспертлардан ташқари, Давлат хавфсизлик қўмитаси (КГБ) ҳам Гагариннинг ўлими иши билан шуғулланган. Хавфсизлик ходимлари ҳам биринчи фазогирга кимдир қасд қилгани бўйича хулосани инкор этдилар. Авиаҳалокатга метеорологик шар билан тўқнашув хавфи сабаб бўлгани ҳақидаги хулоса барчага маъқул келди: бунда ҳеч ким айбдор бўлиб чиқмасди - на учувчилар, на полк офицерлари, на муҳандислар.Тўғри, баъзи асосий саволлар сўроқ остида қолиб кетган: улар бири нега учувчилар қутқарув мосламаларидан фойдаланмаган, деган сўроқни ўз ичига олади. Афтидан, Гагарин ва унинг шериги сўнгги лаҳзаларгача вазиятни ўнглашга ишончи комил бўлган ёки улар ҳалокатга учраётганларини англамай қолганлар.

Гагарин вафот этганда у оилали, икки нафар қиз фарзанди бор эди. Фазогир илк бор космосга парвоз қилганда ҳам, ўлимни бўйнига олиб рафиқасига мактуб ёзган ва мабодо вафот этса қаттиқ қайғурмасликни тайинлаганди.

“Агар менга бирор нарса бўлса биринчи навбатда, Валюша, қайғудан ўзингизни абгор қилмасликни сўрайман. Ахир, ҳаёт – бу ҳаёт, ҳеч ким уни эртага машина босиб кетмаслигига кафолат бермайди. Илтимос, қизларимизга ғамхўрлик қилинг, уларни мен севгандек севинг. Илтимос, уларни ҳақиқий инсонлар бўлиб улғайтиринг. Шахсий ҳаётингизни виждонингиз айтганидек тартибга солинг. Мен сизга ҳеч қандай мажбурият юкламайман ва бунга ҳаққим ҳам йўқ”.

Гагариннинг рафиқаси Валентина эрининг ўлимидан сўнг турмушга чиқмаган. Катта қизи Елена Москва давлат университетининг тарих факультетини тамомлаган ва Пушкин музейида илмий ходим бўлиб ишлади. Кичик қизи Галина Москва халқ хўжалиги институтини тамомлади ва иқтисод фанлари доктори бўлиб етишди.

Аброр Зоҳидов