XXI аср – технологиялар асри. Тараққиёт шиддати ниҳоятда тез. Айниқса, ахборот технологиялари бугун барча соҳаларни қамраб бормоқда. Жумладан, сунъий интеллект жадал ривожланиб, ҳаётимизга кириб келмоқда.

Оддий мисол, бугун ҳаётимизда кенг қўлланилаётган йўл кўрсатувчи иловалар, учувчисиз қурилмалар, юзни танувчи ускуналардан тортиб фазога учаётган космик кемаларнинг бошқарувини таъминлайдиган дастурлар негизида сунъий идрок мужассам.

Хўш, сунъий интеллект нима?

У қачондан пайдо бўла бошлаган?

Бизнинг унга эътиборимиз қай даражада?

Келажакда у инсониятга хавф туғдирмайдими?

Мақоламизда шу саволларга жавоб излаймиз.

Сунъий интеллект нима?

Сунъий интеллект – алгоритм фанлари ва ахборот технологияларининг бир тармоғи бўлиб, одам ақли талаб этиладиган вазифаларни бажара оладиган тизимдир.

Бугунги сунъий интеллект тизимлари машинавий ўрганиш (Machine Learning) ва катта ҳажмдаги маълумотларга ўргатилган чуқур ўрганиш (Deep Learning) алгоритмлари асосида ишлайди.

Кўриб турганимиздек, мазкур тизим асосида ҳам математика, яъни алгоритмлар муҳим аҳамият касб этади.

Ҳозир сунъий интеллектнинг энг яхши намунаси сифатида ChatGPTни келтириш мумкин. Ушбу дастур ҳам интернет тизимидаги маълумотлар асосида ишлаб, суҳбатлар қилиши, керакли маълумотларни топиб бериши, мақола ва расмлар тайёрлаши мумкин. Аммо унинг ҳам қатор камчиликлари бўлиб, жумладан, у мавжуд ресурсларгагина таянади, холос.

Бу эса сунъий интеллект билан сунъий онгнинг фарқини кўрсатиб беради. Сунъий интеллект сунъий онг эмас. Сунъий онг тизими эса ҳали яратилмаган.

У қачондан пайдо бўла бошлаган?

“Сунъий интеллект” борасидаги изланишлар ўтган асрнинг ўрталарида бошланган. 1956 йилда америкалик олим Жон Маккарти томонидан фанга (Artificial Intelligence) атамаси киритилади. Мазкур илмий жараён ўша даврда олимларнинг қизғин эътиборини тортади. Аммо 70-йилларга келиб, соҳада жиддий ўзгаришлар бўлмагач, унга эътибор ҳамда сармоя кескин камаяди. Ҳатто, 90-йилларга бўлган вақтни “Сунъий интеллект қиши” дея аташади.

90-йилларга келиб эса соҳа яна жонлана бошлайди. Хусусан, тизимнинг машинавий ўрганиш (Machine Learning) йўналишида тадқиқотлар жадаллашади.

2000-йиллардан бошлаб эса илғор микросхемалар ва супер компьютерлар даври бошлангач, чуқур ўрганиш (Deep Learning) алгоритмлари йўналишига алоҳида эътибор қаратилади, соҳада янгидан-янги тадқиқотлар бошланади. Энг муҳими, тажрибалар ўз самарасини бера бошлайди. Натижада соҳага сармоя йўналтириш ҳам кенгаяди.

Шундан сўнг 2020 йилгача сунъий интеллект кўплаб дастурларда намоён бўлди, замонавий смартфонардан тортиб, маиший турмушимизгача ундан фойдаланиш имконияти юзага келди.

2022 йилнинг кузида АҚШнинг “OpenAI” компанияси “ChatGPT” онлайн платформасини оммага тақдим этди.

Айни вақтда эса, аввал маълумот берганимиздек, мазкур тизим ҳаётимизнинг барча жабҳаларига кириб келмоқда.

Бизнинг унга эътиборимиз қай даражада?

Ўзбекистонда ҳам сунъий интеллект борасидаги тадқиқотлар ўтган асрнинг ўрталарида бошланган. Хусусан, ўзбек математик олими Восил Қобулович Қобулов мазкур соҳадаги ишларда бир қатор илмий ишларга бош-қош бўлган.

Олим 1957 йилдан Ўзбекистон Фанлар академияси Математика институтининг ҳисоблаш техникаси бўлими мудири, 1963 йилдан эса Ўзбекистон Фанлар академияси Механика институти ва ҳисоблаш маркази директори вазифаларида меҳнат қилган. Ўзбекистон Фанлар академияси Кибернетика институти директори (1966-77), институт Ўзбекистон Фанлар академиясининг “Кибернетика” илмий ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилгач, унинг бош директори бўлиб (1978 – 1992 йилларда) ишлаган.

Олим фаолияти давомида Ўзбекистонда кибернетика, сунъий интеллект, информацион ва рақамли технологияларни ривожлантириш мақсадида ўнлаб йирик лаборатория ва бўлимлар ташкил этган, кўплаб илмий ишларни қўллаб-қуватлаган.

Атоқли олим ташаббуси билан 1976 йилда Тошкентда собиқ Иттифоқ республикалари ичида ягона бўлган Кибернетика илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси ташкил этилиб, унинг таркибида Ҳисоблаш марказли кибернетика институти, бошқарувнинг автоматлаштирилган тизимлари, республика автоматлаштирилган бошқарув тизимлари ҳамда тажриба экспериментал заводи фаолияти йўлга қўйилган. Бу ўша даврда ниҳоятда мураккаб жараён ва Ўзбекистон учун ноёб ҳодисалардан эди.

Ҳозир мамлакатимизда соҳани ривожлантириш борасида қатор ишлар амалга оширилмоқда. Давлатимиз раҳбарининг 2024 йил 14 октябрда «Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида»ги қарори қабул қилинди. Мазкур ҳужжатга асосан Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш стратегияси тасдиқланди. Сунъий интеллект технологияларини 2030 йилга қадар ривожлантириш бўйича эришиш лозим бўлган мақсадли кўрсаткичлар белгиланди.

Келажакда инсониятга хавф туғдирмайдими?

Бу саволга мақоламиз аввалида ҳам жавоб бериб ўтган эдик: Сунъий интеллект сунъий онг эмас. Сунъий онг тизими эса ҳали яратилмаган.

Сунъий интеллект – мавжуд манбалар асосида ишлайдиган тизим. Унда ҳиссиётлар йўқ, фақат маълум алгоритмлар воситасида ишлайди, манбаларни ўрганади.

Кўплаб касблар йўқолиб кетиши, одамлар қўлидан касбларни олиб қўйиши мумкинлиги ҳақида хавотирларга келсак, у ҳам ваҳимали эмас. Сунъий интеллект инсонлар касбини эгаллаб олмайди, балки сунъий интеллектни яхши ўрганган одам бошқа шу йўналишдаги ҳамкасбидан ишини олиб қўйиши мумкин.

Шунинг учун ҳам сунъий интеллектдан фойдаланишни ўрганишимиз, умуман, ахборот технологияларини ишлатишни мукаммалроқ билишимиз, бир сўз билан айтганда, замон билан ҳамнафас бўлишимиз керак.

Анвар ХУРРАМОВ,
Чирчиқ давлат педагогика университети
Математика ва информатика факультети
«Информатика ва ахборот технологиялари»
кафедраси доценти