Дастлабки жосус сунъий йўлдошларини яратиш 1946 йилга тўғри келади. АҚШнинг Ҳарбий ҳаво қўшинлари мурожаати билан “Rand” компанияси йўлдошлар ёрдамида разведка операциясини ўтказиш имкониятларини ўрганишга киришади. 1954 йилнинг март ойида буюртманинг дастлабки намунаси тайёр бўлади. Орадан икки йил ўтиб, Америкада YC-1171 кодли разведка учун коинот аппарати ишлаб чиқишга киришилади. Мазкур дастур тўлиқ Мудофаа вазирлиги ва Марказий разведка бошқармаси назорати остида амалга оширилади.

Ўн икки бор ўтказилган муваффақиятсиз синовдан сўнг, ниҳоят 1960 йил 18 август куни “Корона” деб номланган дунёда биринчи коинот разведкаси аппарати Ер атрофи орбитасига чиқарилади. У Совет Иттифоқи ҳудудининг бир қисмини фотосуратга олиб қайтади. Бортида 900 метр пленкаси бўлган фотокамера аввалдан юкланиб-белгилаб қўйилган объектлар суратларини қайд этади.

Марказий разведка бошқармаси стратегик махфий маълумотли суратларни раҳбариятга етказади. Мақтовлар ортидан ҳарбийлар Совет Иттифоқи давлат сарҳадлари саёз бўлган, парвозлар учун ёпиқ ҳудуд бўлмаган маконларда разведка ахборотлари тўплашни бошлаб юборадилар.

Америкаликлар “Корона”ни ҳаммаси бўлиб 145 марта коинотга чиқаради, Совет Иттифоқидан илгари қўлга киритилмаган 800 мингдан зиёд сирли объектларни суратга туширишга муваффақ бўлишади.

Глобал коинот разведкаси мана шундан бошланади. Президент Кеннеди мазкур YC-1171 дастурини ўта махфий усулда сақлашга кўрсатма беради, бошқа дастурлар “SAMOS” ёки “Кузатувнинг коинот тизими” деган ном билан фаолиятини давом эттиради. Бу ҳақда умуман сўз очишга тақиқ қўйилади. Матбуотга хабар сиздирилмайди…

Совет Иттифоқида илк разведкачи йўлдошга “Зенит” номи берилади, расман эса “Коинот” деб юритилиб, “Восток” коинот кемаси базасида яратилади. Унинг оғирлиги тахминан беш тоннани ташкил этган (“Корона” эса 851 килограмм бўлган). “Зенит”га юқори аниқликдаги тўртта ва кичик аниқликдаги иккита фотокамера, шунингдек, радиолокация назорати ва тингловчи алоқа каналлари махсус жиҳозлари ўрнатилган эди.

Суратга олинган пленкалар махсус контейнерларга жойланган парашютларда аввалдан белгилаб қўйилган манзилга юбориб турилган. Бошқа ахборотлар Ердаги станцияга етказилган.

“Зенит” ҳам икки йиллик муваффақиятсиз синовдан сўнг 1962 йилнинг 28 май куни “Космос — 7” расмий номи билан орбитага чиқарилган. Тўрт кундан кейин у бир қучоқ расм билан Ерга қайтган.

Норасмий манбаларга кўра, Совет Иттифоқи 1972 йилга келиб, Ерга қайтиб келмайдиган қилиб учта “Зенит”/“Космос” аппаратини орбитага чиқарган.

Вақт ўтиши билан Ер атрофида иккита совет жосус аппарати учиб юриши одатий ҳолга айланади. Бу даврга келиб, мутахассислар космик аппаратдан ўзларига қулай равишда фойдаланишни ўзлаштириб олиб, аниқ мақсадли объектларни суратга тушириш “топшириғи”ни станцияда ўтириб бериш ҳадисини оладилар.

Ўтган асрнинг етмишинчи йилларига келиб, мутахассис-олимлар тун шароитида, шунингдек, ёруқлик етмайдиган жойларни суратга олишда, инфрақизил рангли фильтрлар ва юқори аниқликдаги махсус пленкалардан фойдаланишни йўлга қўядилар.

Аброр Хон