Қанчалар ҳайратланарли бўлмасин, Скандинавия давлатлари қамоқхоналари ҳам шароит ва маҳбусларга муносабат жиҳатдан дунё рейтингларида бошчилик қилади. Масалан, жиноятчилик паст бўлган Норвегияда турмадаги шароитлар салкам курортга қиёсланади.

Скандинавия қамоқхоналари фотосуратларини уч юлдузли меҳмонхоналар рекламалари билан чалкаштириб юбориш мумкин: янги мебеллар, юмшоқ матраслар, ҳар бир камерада телевизор ва стол, баъзан ҳатто шахсий ҳаммом. Швеция, Норвегия ва Финляндияда 20 йил олдин жиноятчилар билан илғор жазо тизими жорий қила бошланди ва натижалар ёмон эмас. Скандинавияликлар жиноятчиларга инсоний муносабатда бўлиш рецидивистлар даражасини камайтиришга ёрдам беради, деб ҳисоблашади.

Маҳбуслар учун шароитлар мамлакатга ва муайян қамоқхонага қараб фарқ қилади, лекин умумий тамойиллар бир хил: маҳкумларнинг шахсий майдони, қамоқдан чиқмасдан таълим ва касб-ҳунар олиш имконияти, ижодий ва жисмоний машқларнинг кенг танлови ва истаган кийимларини рухсат берилиши.
Масалан, Финляндия бу борада энг либерал тизимлардан бирига эга. Мамлакатдаги 26 та ахлоқ тузатиш муассасасидан 11 таси “очиқ” тизимда ишлайди. Бу маҳбусларга кун давомида ўз ҳудудларини тарк этишга рухсат берилганлигини англатади ва бу ерда ҳеч қандай панжаралар, тўсиқлар йўқ.

Суоменлинна (Свеаборг номи билан ҳам машҳур) қамоқхонасидаги маҳкумларга кун давомида Хелсинкига ишлаш, ўқиш ёки оиласини кўриш учун ҳудудни тарк этишга рухсат берилади. Уларнинг жойлашуви электрон билагузуклар ва GPS тизими ёрдамида аниқланади. Ҳар бир хона телевизор, мусиқа тизими ва мини музлатгичлар билан жиҳозланган бўлиб, маҳкумлар уларни пул эвазига ижарага олишлари мумкин. Агар улар қамоқхонада ишлашни танласа, даромадлари одатда соатига 4,1 евродан 7,3 еврогача бўлади. Ҳар бир маҳкум учун индивидуал реабилитация режаси танланади, лекин уларнинг бўш ўтиришига йўл қўйилмайди. Улар қамоқхона жойлашган тарихий қалъага ғамхўрлик қилишлари ёки касбий таълим олишлари, бўш вақтларини спорт залида ёки кутубхонада, ёзда эса балиқ овлашда ўтказишлари мумкин. Албатта, Финляндиядаги барча маҳбуслар ҳам бундай шарт-шароитлар қўлланилмайди. Суоменлиннада ўзининг намунали хулқ-атвори билан ажралиб турадиган ёки “очиқ” қамоқхонага ҳукм қилинганларни ўз ичига олади.

Финляндияда ҳам, Норвегияда ҳам маҳбуслар ва қамоқхона ходимлари кўп вақтларини бирга ўтказишади: улар умумий ошхоналарда овқатланади, волейбол ўйнашади ва шунчаки суҳбатлашишади. Скандинавияда ахлоқ тузатиш ишлари ходимларига қўриқчи сифатида эмас, балки кўпроқ мураббий сифатида қарашади. Ҳар бир маҳкумга унинг боришини кузатиб борадиган, у билан ҳар қандай масала бўйича маслаҳатлашиши мумкин бўлган алоқа ходими тайинланади.

“Биз қамоқхона зобитларимиз, маҳбуслар жазони тўлиқ ўташини таъминлаймиз”, дейди Норвегиядаги Холден қамоқхонаси раҳбари Аре Хойдал BBCга берган интервьюсида. “Бироқ биз уларга яхши инсон бўлишларига ҳам ёрдам берамиз. Ислоҳотларимиздан кейин такрор жиноят содир этиш даражаси 20 фоизга, сўнгги беш йил ичида эса 25 фоизга камайди”.

Скандинавияда ҳаттоки, ашаддий террористларнинг ҳам оддий ҳуқуқларини жойига қўйишади. Масалан, 2011 йилда Норвегияда ултра миллатчи, экстремист Андреас Брейвик 77 кишини ўлимига сабабчи бўлганди. Норвегия ҳукумати ана шундай хавфли жиноятчини аъло шароитларда асраб келмоқда. Қизиғи, Брейвик шунда ҳам ҳукуматни инсон ҳуқуқларини камситишда айблаб судга берган. Аммо у судда ютқазди.

“Қамоқхонада Брейвик яхши шароит ва кундалик ҳаётида нисбатан катта эркинликка эга. Умуман олганда, у ўз кунини қамоқхона белгилаган доирада хоҳлаганча ташкил қилиши мумкин. Андреас университет дастурида ўқийди ва унинг сиёсий лойиҳалари устида ишлайди”, дея хулоса қилди судья Биргитте Колруд.

Қизиғи, Норвегиянинг “биринчи рақамли маҳбуси” аввал ҳам бир кишилик камерада ўтириш ва бошқа маҳбуслар билан мулоқот қилиш ва эркин ёзишмаларни олиб боришга қодир эмаслиги унинг ҳуқуқларини бузаётганини айтиб, давлатни судга берган. Суд маҳкумнинг тўлиқ ижтимоий изоляцияда бўлмаслиги учун чоралар кўрилганига эътибор қаратган. Брейвик руҳоний, ҳамшира, шифокор ва психиатр, шунингдек, у билан мунтазам равишда овқатланадиган ва телевизор томоша қиладиган қўриқчилар билан мулоқот қилиш имкониятига эга. Маҳбусга шунингдек, учрашувлар ўтказишга ҳам рухсат берилади.

Брейвик бир неча йил олдин кўчирилган Рингерике коммунаси қамоқхонасида алоҳида икки қаватли бинода сақланади, у ерда бир нечта хоналари, тренажёрлари, ошхонаси, телевизори ва компьютери бор. Андреаснинг ҳатто уй ҳайвонлари ҳам бор.

Швеция эса кўпроқ шартли жазо тайинлашни афзал кўради: маҳаллий ҳуқуқ-тартибот идоралари маълумотларига кўра, шартли жазога ҳукм қилинганлар сони маҳбуслар сонидан уч баравар кўп. Ушбу давлат ҳам маҳбусларга инсоний муносабатда бўлиши билан машҳур. Аммо сўнгги ўн йилликда бу мамлакатда жиноятчилик ва маҳбусларга оид хавотирли статистик маълумотларни хабар қила бошланди.

Унга кўра, сўнгги вақтларда Швеция қамоқхоналарида зўравонлик ҳолатлари кўпайган. Биргина 2017 йилда ахлоқ тузатиш ишлари ходимларига нисбатан 91 та ҳужум содир этилган. Бу 2015 йилга нисбатан 65 фоизга кўпдир.

Қизиқ маълумот: инсон ҳуқуқлари бўйича кўп танқид қилинадиган ва халқаро изоляцияда қолаётган Россияда собиқ амалдорлар учун Скандинавия типидаги қамоқхона борлиги ҳақида гап-сўзлар урчиганди. Гуёки у “Черноморская чайка” дея номланиб, Краснодар ўлкасида, Анапа шаҳридан узоқ бўлмаган ҳудудда жойлашган. Бинода ҳамма душ ва ҳожатхонага эга бўлган алоҳида камераларда яшайди. Шунингдек, қамоқхонада кутубхона, бассейнли спорт зали, ҳаммом, компьютерлар ва ўйин приставкалари билан жиҳозланган дам олиш хонаси, маҳкумлар жаҳон киносининг энг сўнгги янгиликларини томоша қилишлари мумкин бўлган кичик кинозал, ҳовлида спорт майдончаси, сайр қилиш учун фавворали кичик истироҳат боғи, мини гольф майдончаси мавжуд экан....

Тармоқда бу маълумотнинг ҳақиқат эканига ишонувчилар ҳам топилди. Аммо якунда у сатирикларнинг ўткир ҳазили бўлиб чиқди.

Аброр Зоҳидов