Robinzon sarguzasht muallifi Daniel' Defo taxminan 1660 yilda qassob Jeyms Fo oilasida tug'ilgan. Ota-onasi o'g'lining o'qishi va pastor bo'lishi uchun bor kuchini sarfladi. Ammo siyosat va savdo yigitning ongini ibodatdan ko'ra ko'proq band qildi. O'qishni tugatgandan so'ng, Daniel' biznesmen yordamchisi bo'lib ishga kiradi va Yevropa bo'ylab sayohat qiladi.

U o'zi biznes qiladi, lekin uzoqqa bormay muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shu bilan birga, yozuvchi kun mavzusiga bag'ishlangan satirik risolalarni anonim ravishda nashr eta boshlaydi. Defo nomi 1701 yilda «Sof zotli ingliz» risolasi nashr etilgandan keyin ma'lum bo'ldi. Yozuvchi takabbur aristokratlarni masxara qildi va qirol Vil'gel'm Oranskiyni (asli golland) himoya qildi. Bir yil o'tgach, oldingidan ham ko'proq shov-shuvga sabab bo'lgan risolasi chiqdi. Buning uchun hukumat Daniel Defodan jazo sifatida undan jarima undiradi. Etti yil sinov muddati berildi va hamma uni masxara qilishi mumkin bo'lgan maydondagi sharmandali ustunga bog'landi.

Shundan keyin Daniel' Defo ma'naviy va moddiy jihatdan vayron bo'ldi. U xotini va bir nechta bolalarini boqa olmadi. 1703 yilda Robert Garli (bo'lajak taniqli davlat arbobi) unga barcha muammolarini hal qilish taklifi bilan murojaat qildi. Yozuvchi afv etilgan, unga jarima va oila nafaqasi to'langan. Buning evaziga Daniel' Defo qirollik siyosatini matbuotda hukumat uchun qulay nuqtai nazardan yoritishi kerak edi. Bundan tashqari, yozuvchi Shotlandiyada kerakli ma'lumotlarni to'plagan yoki shunchaki josuslik qilgan.

Maxfiy agent sifatida ishlagan Daniel' Defo adabiy faoliyatini davom ettirdi. 1719 yilda «Robinzon Kruzo» romani nashr etildi. Bu asari bilan muallif nomi jahon klassik adabiyoti tarixiga kiritilgan. Asar kema halokatidan keyin bir necha yil odam oyog'i yetmagan orolda yashagan dengizchining haqiqiy hikoyasiga asoslangan. Yozuvchi o'z qahramonini 28 yil davomida orolga joylashtirdi va uning obrazini ruhiy kechinmalari bilan to'ldirdi.

Shundan so'ng muallif Robinzon Kruzoning sarguzashtlari haqida yana ikkita davomiy asar yozdi, ammo jamoatchilik bu asarlarni ancha xotirjam qabul qildi.

Keksalikda Daniel' Defo yana qarzga botdi. Haqdorlardan qutulmoqchi bo'lib, mol-mulkini o'g'liga o'tkazdi. O'g'li esa cholni ko'chaga haydadi va u hayotini qashshoqlik va yolg'izlikda o'tkazishga majbur bo'ldi.

Shunday bo'lishiga qaramay “Robinzon Kruzo“ romani nafaqat o'smirlar, balki keksa odamlarning ham hayajonga solgan. Yorkshirlik ingliz Brendon Grimshou romanni o'qib chiqqach, 40 yil Hind okeanidagi kimsasiz Muaen oroliga joylashdi va shundan u umrini tabiatga bag'ishladi.

“Robinzon Kruzo»ning keyingi sarguzashtlari

Qizig'i, asarining to'liq nomi 68 so'zdan iborat bo'lganligini ko'pchilik bilmasa kerak.

Bosh qahramonning prototipi shotlandiyalik Aleksandr Sel'kirk bo'lishi mumkin. Defoning romani uchun material qayiqchi Sel'kirkning sarguzashtlari bo'lgan degan taxminlar mavjud. 1704 yilda o'z iltimosiga ko'ra, u o'zi bilan oziq-ovqat, urug'lar, qurol-yarog' va zarur asboblarni olib, kimsasiz orolda qoldi. Besh yil o'tgach, Sel'kirk oroldan qochib ketdi.

Aytgancha, u Defo qahramoniga mutlaqo zid edi: ichkilikboz. Shotlandiya botsmanini xat-savodi yo'q edi. Orolda o'tkazgan yillar davomida u butunlay yovvoyi bo'lib qoldi.

“Robinzon Kruzo» asarining ikkita davomi bor edi. Ulardan birida Robinson Tobolskga tashrif buyuradi.

Roman nashr etilganidan bir necha oy o'tgach, Daniel' Defo o'zining “Robinzon Kruzoning keyingi sarguzashtlari“ davomini nashr etdi.

Shunisi e'tiborga loyiqki, unda keksa qahramon keyingi sayohatlari natijasida butun Rossiya bo'ylab Angliyaga borishga majbur bo'ldi. Rossiya shaharlaridan sayohatlari paytida Tobolsk ajralib turdi. Bu yerda u taqdiri Robinzonni eslatgan shahzoda bilan uchrashdi. Muallif uni “Sibir Robinzoni“ deb atagan.

Uchinchi kitob esa “Robinson Kruzoning jiddiy fikrlari“ deb nomlangan. Sarguzashtli roman qahramoni bu yerda jamoatchilik e'tiborini jalb qilish uchun tilga olinadi. Kitob axloq mavzusiga bag'ishlangan insholar to'plami bo'lib chiqdi.

Roman asosida 25 marta kinofil'm suratga olingan. Amerikaliklar, ruslar, frantsuzlar, inglizlar, ital'yanlar, bel'giyaliklar - ularning barchasi roman syujetini bir necha bor kinoda gavdalantirgan. Birinchi fil'm 1902 yilda, oxirgisi 2016 yilda ekran yuzini ko'rgan. Ular orasida ovozsiz qisqa metrajli, parodiya va hatto komp'yuter annimatsion fil'mi ham bor.

1972 yilda rejissyor Stanislav Govoruxin suratga olgan “Robinzon Kruzoning hayoti va ajoyib sarguzashtlari“ sovet fil'mida Leonid Kuravlyov bosh rolni o'ynagandi.

Anvarjon HALIMOV
Ishonch.uz