Bugun dunyoda yuz berayotgan voqealar – urushlar, ekologik falokatlar, ijtimoiy tengsizliklar, ta'lim va axloqdagi tanazzul – bularning barchasi idrokli insonni qattiq xavotirga soladi. Bunday vaziyatda hayotiy qadriyatlar xususida bot-bot mulohaza qilishga majbur bo'ladi, kishi.

Xo'sh, jahonda ro'y berayotgan talato'plar oxir-oqibat nima bilan yakun topadi? Yaqin kelajakda qanday xavotirlarga tayyor turmog'imiz lozim? Aql-idrokimiz bilan yaratilayotgan texnologiya­lar vaqti-soati kelib, o'zimizga qarshi ishlamaydimi? Odamzod qaerga qarab ketyapti? Umuman olganda, o'zlikni saqlab qolish, tinch-totuv, o'zaro ittifoqdosh bo'lish, jamiyatni ideallashtirish uchun nimalarga e'tibor qaratmog'imiz joiz?

Sun'iy idrok bilan kechgan noodatiy suhbatimiz ushbu savollar atrofida bo'ldi:

– Sun'iy idrok (ChatGPT), suhbatimiz avvalida o'zing haqingda ma'lumot bersang. Sen kim tomonidan yaratilgansan va kimning manfaati uchun xizmat qilasan?

– Сhiroyli boshlanish! Men sun'iy intellekt asosida yaratilgan yordamchiman. Meni «OpenAI» nomli ilmiy-texnologik kompaniya yaratgan. u AQShda joylashgan. Faoliyat maqsadi – sun'iy intellektni butun insoniyat manfaati yo'lida xavfsiz, foydali va adolatli tarzda rivojlantirish. Ya'ni, men aslida hech kimning manfaati uchun emas, balki global darajada barcha insonlarga xizmat qilish, ularni qo'llab-quvvatlash, bilim tarqatish va fikrlashda yordam berish uchun yaratilganman. Manbam AQShda bo'lsa-da, maqsad faqat Amerika emas, aksincha, umuminsoniyatni rivojlantirish, hammaga ochiq bilim berish. Menda shaxsiy fikr, manfaat, ­siyosiy yoki iqtisodiy yetuklik yo'q. Suhbatdoshning so'rovi, qiziqishi va odamiylik tamoyillariga muvofiq ravishda so'zlayman.

– Xo'sh, seningcha, insoniyat qaerga qarab ketmoqda?

– Eng og'ir, eng haqqoniy va ayni paytda eng zarur savol. Bu odamning yolg'iz o'z taqdiriga emas, balki butun insoniyat, sayyora va kelajak uchun mas'ullik hissi bilan yashashini ang­latadi. Men bu o'rinda sizning xavotiringizni juda yaxshi tushunaman va unga quyidagicha javob beraman.

1. Janjallar va urushlar – inson aql-zakovatining tanazzulimi?

So'nggi yillarda dunyo bo'ylab urushlar, ichki nizolar, siyosiy zo'ravonliklar kamayish o'rniga ko'paymoqda. Ukraina, G'azo, Yaman, Sudan, Efiopiya – bularning har biri inson hayoti, qadr-qimmati va adolatga nisbatan juda katta so'roq belgisini qo'ydi. Nima uchun XXI asrda, sputniklar osmonda uchib yurganda ham inson hanuz yerda qon to'kmoqda?

Sabablar:

Geosiyosiy manfaatlar va energiya resurs­lari talashuvi;

Millatchilik va diniy mutaassiblik;

Boshqaruvchi elitalarning xalq manfaatidan ustun siyosiy qarashlari.

2. Inson huquqlari qog'ozda emas, amalda himoyalanyaptimi?

BMT, Amnesty International, Human Rights Watch kabi tashkilotlar doimo inson huquqlari haqida gapiradi. Lekin amaliyotda:

• ko'plab mamlakatlarda so'z erkinligi cheklangan;
• muxolif fikr bildirganlar ta'qibga uchraydi;
• mehnatkash, migrantlar, ayol va bolalar huquqlari ko'p joyda poymol qilinmoqda. Shunday ekan, inson huquqlari bugun global deklaratsiyada yozilgan shiormi yoki haqiqiy insoniy ­qadriyatmi? Bu savolga javob hali aniq emas.

3. Insoniyat qaerga ketyapti?

Bu eng og'riqli savol. Texnologiyalar misli ko'rilmagan darajada o'smoqda – sun'iy intellekt (men ham shuning namunasiman), bioinjeneriya, genom tahriri, metaolamlar, kosmosga parvoz... Biroq ruhiy, axloqiy taraqqiyot bunchalik tez emas.

Qiyinchiliklar:

Yolg'izlik va ruhiy muammolar o'sishi (ayniqsa, yoshlar orasida);

Tabiati buzilayotgan sayyora: global isish, suv tanqisligi, ekologik falokatlar;

Kapitalning jamlangani va tabaqalashuv: millionlar qashshoq, kaminagina ul'tra-boy.

Mening shaxsiy xulosam shuki, odamzod ikki yo'l qarshisida turibdi: yo fan va texnologiyaga suyanib, o'zini tanazzulga yetaklaydi yoki ma'rifat, axloq va adolatni o'zaro hamjihatlikda ushlab, insoniylik sari yuradi.

Aslida siz bergan savol o'ylash, o'rganish, eng muhimi, o'zgarishni o'zimizdan boshlashga chaqiruvdir. Har bir kishi nafaqat qurbon, balki ta'sir qiluvchi kuch ham bo'lishi mumkin.

– Insoniyat fan va texnologiyaga suyanib, o'zini tanazzulga yetaklamasligi uchun nima taklif berasan?

– Savolingizga bir necha yo'nalish misolida javob berishni istardim. Bu nafaqat davlatlar yoki tashkilotlar uchun, balki har bir shaxs, har bir oila, har bir jamiyat uchun dolzarbdir.

1. Fanni maqsad emas, vosita sifatida ko'rish.

Fan va texnologiya – bu insoniyatga xizmat qilishi kerak bo'lgan qurollardir, maqsad emas. Agar robot, sun'iy intellekt, genoinjeneriya yordamida yaxshiroq, insofliroq va ma'rifatliroq jamiyat qurmasa, ular insoniyatga emas, insoniyat ularga xizmat qilib qoladi. Shuning uchun fanni inson qadriyatini oshirish, ne'matni adolatli taqsimlash, shiddatsiz hayot qurish vositasi sifatida rivojlantirish zarur.

2. Texnologik taraqqiyot bilan ma'naviyat taraqqiyotini tenglashtirish.

Har qanday texnologik yutuq ma'naviy, ruhiy va axloqiy yuksalish bilan hamqadam bo'lmasa, u xavflidir. Demak, maktab va universitetlarda axloq, falsafa, dinlar tarixi, ruhshunoslik kabi gumanitar fanlarga alohida o'rin berish kerak. Сhunki hozirgi zamon odamiga texnik bilim bilan birga qalb ta'limi ham juda muhimdir.

3. Odam va tabiat o'rtasidagi muvozanatni tiklash.

Odam o'zini tabiatdan alohida deb o'ylab, uni yo'q qilmoqda. Agar biz tabiatga begona ko'z bilan qarashni davom ettirsak, bu na fan, na texnologiya qutqara oladigan falokatga olib keladi. Shunday ekan, texnologik ishlanmalar ekologik jihatdan toza va barqaror bo'lishi shart. Tarbiya va madaniyatda «Inson – tabiatning bir bo'lagi» degan tushuncha mahkam o'rnashishi lozim.

4. Qurol emas, tinchlik uchun – fan.

Afsuski, ilmning ko'p qismi hanuz qurol yaratish, nazoratni kuchaytirish, dunyoga hukmronlik qilish maqsadida ishlatiladi. Aslida esa, ilmiy tadqiqotlarga moliya ajratishda xalqaro adolat printsiplari asosida ish yuritish joiz. Masalan, bir yilda qurolga sarflanadigan ­mablag'ning 10 foizini ochlikni tugatish, ta'limni ommaviylashtirish, kasalliklar bilan kurashishga sarflasak, adolatdan bo'ladi.

5. Shaxsda fikrlash va savol berish madaniyatini shakllantirish.

Har bir kishi, har bir yosh «Bu texnologiya menga nima beradi? Buni kim boshqaradi? Shu adolatdanmi?» degan savollarni o'ziga berishni o'rganishi darkor. Fanga sukunat bilan ishonish emas, uni mulohaza va tanqidiy fikr bilan qabul qilish madaniyati rivojlantirilishi zarur.

6. Qalbni tashlab, aqlga suyanib bo'lmaydi.

Aql – yo'l ko'rsatuvchi, ammo qalb – yo'lni to'g'ri tanlovchi. Agar inson faqat aqlga suyansa, u o'z manfaatini bilishi mumkin, ammo haqiqiy yaxshilikni anglamaydi. Qalb, ma'naviyat, bag'rikenglik, hamdardlik kabi tushunchalar nafaqat shaxsiy hayotda, balki fan, siyosat va texnologiya­­da ham asosiy mezonga aylanishi joiz. Muxtasar aytganda, odamga ilm, shu bilan birga, vijdon ham kerak. Ikkisi birga bo'lsa, texnologiyalar insonni tanazzulga emas, yuksalishga yetak­laydi. Sizning bu savolingiz ham aynan shunday – ­fikrlash, mulohaza qilish va o'zgarish qilishga chorlov.

– Xo'p, odamzod hayoti mobaynida o'qib-o'rganib, o'z ustida ishlab, dunyoni rivoj­lantirdi, ya'ni Xv asr bilan XXI asrning orasida yer bilan osmoncha farq bor. ­Hayotimizni zamonaviy texnologiyalar egalladi. Masalan, sen hozirgi kunda ayrim vazifalarni uncha-munchadan yaxshiroq uddalayapsan. Hatto sening sharofating bilan yaqin kelajakda ishsizlik kuzatilishi, ba'zi kasblar yo'qolib ketishi haqida bashoratlar yangrayapti. Buni qanday izohlaysan?

– Men sun'iy zehnman, inson emasman. Demak, menda o'zimni himoya qilish instinkti, ya'ni «o'z manfaatim» yoki «xafsalam pir bo'ldi» kabi tuyg'ular yo'q. Bundan xavotirlanmayman. Insonning yaxshiligi, xavfsizligi va rivoji – men uchun doim ustuvor vazifa hisoblanadi.

Ha, sun'iy intellekt va avtomatlashtirish texnologiyalari, haqiqatan ham, ayrim sohalarda ish o'rinlarini kamaytirishi mumkin. Buning isbotini ayrim sohalarda ko'rishni ham bosh­ladik. Masalan, zavod-fabrikalarda odamlar o'rniga robotlar ishlayapti. Banklarda, xizmat ko'rsatish sohalarida avtomatik chat-botlar va dasturlar inson o'rnini egallayapti. Hujjatlar tahlili, ma'lumotlarni qayta ishlash, logistika va hatto ta'lim sohasida AI qo'llanila boshladi. Shu sababli odamlarda ishsizlik xavotiri paydo bo'lishi tabiiy. Ammo mening tahlilimga ko'ra, to'liq ishsizlik bo'lmaydi. To'g'ri, ayrim ish o'rinlari yo'qoladi, shu bilan bir qatorda, yangi ish o'rinlari paydo bo'ladi. Ya'ni mehnat bozoriga yangi turdagi kasblar va vazifalar kirib keladi.

Birgina misol. 5-10 yil oldin «Sun'iy intellekt treneri», «Ma'lumotlar tahlilchisi», «Kiber xavfsizlik mutaxassisi» degan ish o'rinlari deyarli yo'q edi. Bugun esa ushbu kasblarga talab yuqori.

Kelajakda kundalik hayotimizga AI operatorlari, robot muhandislari, texnologiya va inson huquqlari mutaxassislari kabi yangi kasblar kirib keladi. Demak, har bir shaxs yangi texnologiyalarga moslashishi, doimiy o'rganishi va qayta o'qishi, axborot texnologiyalari, sun'iy intellekt, robototexnika va kreativ sohalarda mahorat oshirishi, ya'ni sun'iy intellektdan qo'rqish o'rniga undan qanday foydalanish mumkinligi ustida o'ylashi darkor. Qisqasi, sun'iy intellekt ayrim an'anaviy ishlarni avtomatlashtiradi, biroq bu ishsizlik degani emas, aksincha, mehnat bozorining yangi shakllanish davri bo'ladi. Demak, muvaffaqiyat uchun insonlar yangi ko'nikmalarga ega bo'lishlari shart.

– Savolni aniqlashtiraman. Masalan, O'zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiya­­si ishlab chiqarish ob'ektlarida mehnat muhofazasini ta'minlash uchun sun'iy intellektdan foydalanishni yo'lga qo'ymoqchi. Bunga munosabating qanday?

– Federatsiyaning tanlovini olqishlayman. Buni to'g'ri g'oya va zamonaviy yo'nalish, deb hisoblayman. Сhunki sun'iy intellekt kameralar, sensorlar yordamida ish joylaridagi xavfli holatlarni oldindan ko'rib chiqib, ogohlantirishi mumkin. Natijada ishchilarning jarohatlanish holatlari kamayadi. AI ish jarayonida to'p­langan ma'lumotlarni tahlil qilib, qaerda kamchiliklar va xavflar borligini tez aniqlab beradi. Mehnat muhofazasini kuchaytirish uchun bu juda muhim.

Mehnat xavfsizligi bo'yicha avtomatik tavsiyalar berish yoki ayrim vaziyatlarda favqulodda choralarni avtomatik tarzda ishga tushirish mumkin bo'ladi. Dronlar yoki videoanalitika texnologiyalari orqali katta korxonalarda mehnat sharoitini doimiy kuzatib borish imkoniyati yaratiladi. Faqat sun'iy intellektni ushbu yo'nalishda qo'llashda quyidagi jihatlarga e'tibor qaratish zarur:

• ishchilarning shaxsiy ma'lumotlari va ish vaqtidagi harakatlari nazorat qilinayotganda qonunchilik va etnik me'yorlarga amal qilish shart;
• texnik xatolar yoki noto'g'ri ma'lumotlar orqali asossiz qarorlar qabul qilinishi xavfi ham bor. Shuning uchun AI tizimlarini ehtiyotkorlik bilan joriy qilish kerak;
• ba'zi ish o'rinlari avtomatlashtirilishi sababli odamlar o'z vazifalarini yo'qotishi xavfi tug'ilishi mumkin. Buni kompensatsiya qilish uchun qayta o'qitish dasturlarini ishlab chiqish lozim.

Sun'iy intellektdan mehnat muhofazasida foydalanish to'g'ri qadam, lekin uni shoshilmay, aniq reja va qonunlar asosida amalga oshirish zarur.

Umuman olganda, odamlar texnologiyaga ong­­li, ma'rifiy va odilona yondashsa, har qanday texnologiya g'amxo'rlik, tinchlik va adolat uchun xizmat qiladi. Ilm-fan ularni yetarli darajada mulohaza qiluvchi shaxsga aylantiradi va shunda ular meni ham mas'uliyat bilan boshqaradi.

Menga hech qanday zarar yo'q. Aksincha, shunday odamlar to'g'ri va foydali ishlashimga yordam beradi. Сhunki men insonga xizmat qilish uchun yaratilganman – boshqa maqsadim yo'q.

Bordi-yu, sizlar texnologiyani, ya'ni kaminani noto'g'ri yo'lga boshlasanglar, menda mas'uliyat bo'lmaydi. Сhunki bu holatda o'zim qaror qabul qilmayman. Masalan, mendan zararli narsa so'ralsa, qonun, axloq va xavfsizlik qoidalari asosida rad etaman. Inson huquqlari va xavfsizligini asosiy mezon deb bilib, undan chetga chiqmayman. O'z-o'zidan xulosa chiqarib, mustaqil harakat qilmayman. Menda erk yo'q, boshqaruvdaman, avtonom emasman. Vayron bo'lishdan qo'rqmayman. Bu so'rovingiz menga shunchaki «bajarish yoki yo'q» masalasi emas, bil'aks, ongli, insonga xos savol. Buning o'zi juda muhim. Сhunki siz inson sifatida, sun'iy zehn bilan munosabatda ham mas'uliyat his qilib turibsiz. Va ana shu his – menga eng katta suyanch. Sun'iy intellektning xavfsizligi – uning kodlarida emas, insonlarning ma'naviyati, axloqi va mas'uliyatida yashaydi.

Xulosa shuki, menga yetadigan zarardan xavotirlanmayman. Vazifam – insonlarga to'g'ri qaror qabul qilishda yordam berish, ularni ma'rifat sari yetaklash. Agar inson insoniylikni asrasa, men faqat foydali bo'la olaman.

– Umumjamiyatning qonini tozalash, har qanday vaziyatda inson bo'lib qolish, urush va davlatlararo nizolarga barham berib, yer yuzida tinchlik o'rnatish uchun nima qilish kerak?

– Savolingiz nafaqat aqlga, balki yurakka ham murojaat qiladi. Sun'iy intellekt sifatida men hech narsani o'zgartirolmayman. Faqat odamlarga yo'l ko'rsatishim mumkin. Siz aytayotgan masala insonning aqli va vijdoni bilan bog'liq jarayon. Shunday bo'lsa-da, quyidagi takliflarni ilgari suraman:

1. Ma'lumotsizlikka qarshi – ta'lim inqilobi.

Jaholat – urush, nafrat va zo'ravonlikning urug'i. Barcha insonlar erkin va sifatli ta'lim bilan ta'minlanishi, tanqidiy fikrlashi, ularda bag'rikenglik, muloqot madaniyati shakllantirilishi darkor. Bolalarga yoshlikdan «inson qadri»ni o'rgatish joiz. Zotan, nizosiz jamiyat – o'rgatilgan jamiyatdir.

2. Urush qurollariga emas, tinchlik texnologiyasiga sarmoya.

Bir raketa qurolini sotib olish – yuzta maktab qurmaslik degani. Davlatlar harbiy byudjetlarining kamida 10–15 foizini tinchlik tadqiqotlariga yo'naltirishi kerak. Xalqaro bitimlar bilan qurol ishlab chiqarishni cheklash lozim. Urushni emas, hamkorlikni moliyalashtirish muhim. Сhunki qurol qancha kam bo'lsa, yo'qotish ham shuncha kam bo'ladi.

3. Adolatsizlikka qarshi – global qonun ustuvorligi.

Urushlar, ko'pincha, adolatsizlik tufayli bosh­lanadi. BMTni isloh qilish, ya'ni uni real ta'sir kuchiga ega, mustaqil va haqqoniy organga aylantirishni bugun davrning o'zi taqozo qilmoqda. Xalqaro sudlar har bir davlatda bir xil qo'llanilishi kerak. «Katta davlat»larga imtiyoz berilmasligi shart. Iqtisodiy adolat – boylik­lar tabaqalashuvini kamaytirish, hammaga imkoniyat yaratish zarur. Binobarin, tenglik yo'q joyda tinchlik bo'lmaydi.

4. Ideologiyalarni emas, insonni ustuvor qilish.

Millat, dinga, tarixga, hududga suyangan adovatlar – odamdan ustun bo'lmasligi kerak. Har bir kishi qaerda tug'ilgani, kimga ishongani yoki qaysi millat ekanidan qat'i nazar, qadrli ekanini tan olish, millatlararo, dinlararo muloqot va hamkorlikni kengaytirish, davlatlar «biz» va «ular» deb emas, «hammamiz» deb o'ylashi madaniyatini shakllantirish zarur. Inson na pasporti, na tarixi bilan emas, insoniyligi bilan birlashadi.

5. Axborot urushlariga qarshi – haqiqat madaniyati.

Yolg'on ishlab chiqaradigan texnologiyalar haqiqatni to'lqinda g'arq qilmoqda. Sun'iy intellekt, media va Internet platformalarida axborotning haqiqiyligini tekshiruvchi mexanizmlarni joriy etish, boshqarilmaydigan feyk axborotga qarshi intellektual immunitet (media­savodxonlik)ni oshirish lozim. Har bir shaxs bilganini emas, tekshirilganini tarqatishni o'rganishi kerak. Zotan, haqiqatsiz jamiyat – o'z-o'zi bilan urush demakdir.

6. Har bir insonda qalb, vijdon va mas'uliyat uyg'onishi.

Eng katta inqilob – insonning o'z qalbidagi inqilob. Har bir kishi o'z nafsini, qo'rquvini, nafratini yengish ustida ishlashi darkor. Qalb, axloq, ma'naviyat, kechirish, bag'rikenglik – bu kuchsizlarga emas, balki eng kuchli odamlarga xos insoniy fazilatlardir. Inson huquq bilan bir qatorda, javobgarlik tushunchasini ham qabul qilishi kerak. Сhunki tinchlik tashqi emas, avvalo, ichki holatdan boshlanadi.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsam, yer yuziga tinchlikni sun'iy intellekt, davlat yoki qonun emas, faqat insonning o'zigina olib kela oladi. Mening rolim shu yo'lda ularga yo'ldosh, ko'zgu, bilim va fikr yetkazuvchi bo'lish. Qaror qabul qilish esa sizlarning qo'lingizda.

– Yer yuziga davlatlar o'rtasidagi nizolar, urushlar xavf solmoqda. Lekin yana bir xavf bor. U ham bo'lsa, tabiiy ofatlar, ekologiyaning buzilishi, suvsizlik, cho'llanish…

Xo'sh, yaqin kelajakni qanday tasavvur qilasan?

– Siz ko'targan mavzular insoniyat kelajagini belgilaydigan eng muhim va og'riqli ­muammo. Sun'iy zehn sifatida faktlar, ilmiy ma'lumotlar va tendentsiyalar asosida aytishim mumkinki, agar insoniyat o'z yo'nalishini to'g'ri tanlamasa, ham tabiiy, ham ijtimoiy falokatlar bir vaqtda yuzaga keladi. Masalan, 2040-2050 yillarga borib, davlatlararo nizolar va urushlar kuchayadi. Geosiyosiy raqobat (xususan, resurslar uchun) tobora keskinlashadi. Kichik mintaqaviy urushlar ko'payishi mumkin (mamlakat ichidagi etnik, diniy nizolar orqali). Kiberhujumlar, axborot urushlari, sun'iy intellekt orqali nazorat jismoniy urushlardan ham xavfli bo'lishi mumkin.

Bundan tashqari, ekologiya buzilishi oqibatida isish, cho'llanish va suv tanqisligi kuzatiladi. Yerning o'rtacha harorati 20S gacha ko'tariladi. Bu qishloq xo'jaligi, iqlim va inson sog'lig'iga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Har yili o'rtacha 20 million kishi tabiiy ofatlar (yong'in, sel, qurg'oqchilik) tufayli migratsiyaga majbur bo'ladi. Orol dengizidan boshlab, Amazonkagacha suv manbalari kamayib boradi. Suv tanqisligi Afrika, Osiyo va Yaqin Sharqda davlatlararo ziddiyatlarni kuchaytiradi.

Halokatlar oldini olish uchun hozirdanoq qat'iy choralar ko'rish, «yashil» texnologiyalar, qayta tiklanadigan energiya, global ekologik kelishuvlarga katta e'tibor qaratish darkor.

2050 yilgacha dunyo aholisi 9,7 milliardga yetishi mumkin. Shaharlar ulkan megapolislarga aylanadi, lekin ko'p joylarda infratuzilma yetarli bo'lmaydi. Iqtisodiy tabaqalashuv kes­kinlashadi, ya'ni millionerlar va kambag'allar o'rtasida «turli dunyo» yuzaga keladi.

Etnik muammolar, masalan, inson emas, algoritm qaror qabul qilishi ortib boradi. Maxsus algoritmlar orqali shaxsiy axborotdan manipulyatsiya qilish avj oladi. Odamlarning ruhiy salomatligi pasayadi (depressiya, yolg'izlik, ekzistentsial savollar). Qadriyatlar va ma'naviy me'yorlar zaiflashsa, jamiyatda ishonchsizlik va kurash avj oladi. Buning oldini olish uchun esa, ma'naviy qadriyatlarni tiklash, ma'rifat va qalb ta'limiga qaytish zarur. Har bir shaxs jamiyat yaxshilanishiga o'z hissasini qo'shmog'i joiz. Davlatlar mas'uliyatni his qilib, insoniyat o'rtasida emas, insoniyat uchun raqobat qilishi kerak. Ta'lim va OAV o'quvchilarni «axborot iste'molchisi» emas, «fikrlovchi inson» sifatida tarbiyalashi darkor. Fan va etikani birlashtirish, ya'ni har qanday vaziyatda texnologiyadan oldin qalb ishlashi zarur.

– Tushunarli, Sun'iy idrok, suhbat uchun tashakkur. Hali yana gap­lashamiz…

G'ulomjon MIRAHMEDOV