2024 йилнинг сўнгги ойи авиапарвозлар тарихи учун оғир келди. Дастлаб Озарбайжон самолёти Қозоғистон ҳудудига қулаган бўлса, Жанубий Кореяда қўниш жараёнида юз берган фалокатда 197 киши қурбон бўлди. Шунингдек, жаҳон бўйлаб авиалайнерларда қатор носозликлар чиқди. Афсуски, тарихда бунданда талофатлироқ авиаҳалокатлар қайд этилган. Шулардан бири Ҳиндистоннинг Чархи Дадри яқинида содир бўлган.

1996 йил Ҳиндистон ҳудудида Саудия Арабистони йўловчи самолёти Қозоғистоннинг юк самолёти билан тўқнашиб кетади. Ҳодиса сабаб икки томондан ҳеч ким тирик қолмади, жами 349 киши қурбон бўлди. Ҳалокат ҳаводаги тўқнашувлар тарихида энг йирикларидан бири саналади.

1996 йил 12 ноябрда Қозоғистон ҳаво йўллари миллий авиакомпаниясига тегишли Ил-76ТД транспорт самолёти Чимкент аэропортидан Ҳиндистон пойтахти Деҳлига парвоз қилди. Ўн нафар экипаж аъзолари тўлиқ Қозоғистон фуқаролари эди, уларга 44 ёшли учувчи Александр Черепанов командирлик қилган. Самолёт бортида 27 нафар йўловчи, жумладан Қирғизистон ва Россия фуқаролари ҳам бор эди, улар орасида Ҳиндистонга маҳсулот сотиб олиб келиш учун учаётган тадбиркорлар ҳам бўлган. Бу вақтда эса Саудия Арабистони ҳаво йўллари компаниясининг Boeing 747 самолёти Деҳли аэропортидан Саудия Арабистонининг Доҳран шаҳри томон йўл олди. Самолёт бортида 312 йўловчи ва экипаж аъзолари, асосан Ҳиндистон фуқаролари бўлиб, улар нефт конларида мавсумий ишларда пул топиш учун Саудияга учаётган эди. Ушбу лайнерда жами 215 нафар Ҳиндистон, 49 нафар Непал, 5 нафар АҚШ, шунингдек, Буюк Британия, Саудия Арабистони, Бангладеш фуқаролари ҳам бўлган.

Деҳли яқинидаги Чархи Дадри шаҳридан беш километр узоқликда, 4109 метр баландликда даҳшатли тўқнашув содир бўлди. Текширув натижаларига кўра, Ил-76 дастлаб Boeing 747 самолётининг чап қанотига урилиб, уни қаттиқ шикастлаган ва Саудия самолётининг вертикал дум стабилизатори билан тўқнашув вақтида униям яроқсиз ҳолатга келтирган. Диспетчер кўрсатмаларига кўра Қозоғистон самолёти Саудияникидан уч метр пастда эмас, 300 метр юқорида бўлиши керак эди. Тўқнашувда айланиб кетган Boeing 747 ҳавода парчаланиб кетди ва у Чархи Дадри яқинида қулаб тушди. ИЛ-76 ҳам чап қанотининг бир қисмини йўқотиб, мувозанатни йўқотди ва ерга қулаган. Ҳалокат жойига етиб келган қутқарувчилар тўрт киши тирик қолганини кўрдилар, аммо уларнинг барчаси зум ўтмай жон таслим қилди.

Қирғизистон авиация фахрийси, 90-йилларда мамлакатнинг биринчи президенти Асқар Ақаевнинг авиация отряди қўмондони бўлган Сталбек Алимқулов фожиа ҳақида ўша куни Қирғизистон парвозлар хавфсизлиги инспекциясидаги ҳамкасбларидан билганини эслайди. У воқеа ҳақида қуйидаги фикрларни билдирди:

“Албатта, жуда нохуш ҳодиса бўлди, мен аввалроқ икки марта самолёт ҳалокатини тергов қилишда иштирок этганман. Қозоғистон самолёти бортида Қирғизистон фуқаролари бўлган, улар дунганлар ва руслар эди - улгуржи товарларни сотиб олиш учун Ҳиндистонга жўнаб кетишган, уларнинг ҳар бирида 5-10 минг доллардан маблағ бўлган (бу ўз даври учун катта пул эди). Улар асосан ҳар-хил истеъмол товарларини: кийим-кечак, матолар, чармларни сотиб олишарди. Менимча, бизнинг юк самолётлар доимо банд бўлгани учун Қозоғистоннинг Ил-76 самолётини ижарага олишган”.

Алимқуловнинг сўзларига кўра, Қозоғистон ва Қирғизистон мутахассисларига тўқнашув сабабларини ўрганишга рухсат берилмаган. Текширувга МДҲ Давлатлараро авиация қўмитаси мутахассислари ҳамда Буюк Британиядан мутахассислар жалб этилди. Расмий талқинга кўра, тўқнашув сабабларидан бири қозоқ рейси экипажининг инглиз тилини яхши билмаслиги ва диспетчер буйруқларини нотўғри тушуниши бўлган. Алимқуловнинг эслашича, 90-йиллар бошида МДҲ давлатларининг учувчилари ҳақиқатда тил муаммосига дуч келишган. Совет Иттифоқи даврида хорижга парвозлар фақат Халқаро ҳаво транспорти марказий бошқармаси учувчилари томонидан амалга оширилган. Ички рейсларда ишлаганлар диспетчерлар билан фақат рус тилида мулоқот қилишган.

Сталбек Алимқуловнинг сўзларига кўра, Ҳиндистон диспетчерлари инглиз тилини жуда яхши билади ва халқаро терминологияга амал қилади. Уларни АҚШлик, ўзига хос терминологиядан анча эркин фойдаланадиган диспетчерлар ёки кучли урғу билан гапирадиган хитойликларга қараганда тушуниш осонроқ. Алимқуловнинг қўшимча қилишича, самолётларнинг ҳавода тўқнашуви авиация тарихида кам учрайдиган ҳолат эмас. Улар ҳатто тилларида тушунмовчилик бўлмаган бир давлатнинг ҳаво ҳудудида содир бўлади. Бундай фалокатга мисол тариқасида 1979 йилда Украина осмонида иккита Ту-134А самолётининг тўқнашувини келтирса бўлади ва бу воқеада Тошкентнинг “Пахтакор” клуби футболчилари ҳалок бўлди. Диспетчернинг нотўғри кўрсатмалари билан шунга ўхшаш ҳодиса 2002 йилда Германиядаги Констанц кўли устида содир бўлган. Ўшанда осмонда Bashkir airlines самолёти ва DHL компаниясига тегишли Boeing 757-200PF тўқнашиб кетди. Ўшанда Испанияга таътилга учаётган 52 бола ҳалок бўлган.

1996 йилги ҳалокат сабабларини тергов қилиш натижалари тўғрисидаги расмий сўровга жавобан, Давлатлараро авиация қўмитаси мутахассислари Ил-76ТД самолётининг парвоз ёзувларини шифрларини текшириб, уни махус комиссияга тақдим этишди. Терговда иштирок этиш учун Қозоғистон Республикасидан бир гуруҳ мутахассислар, жумладан авиация маъмурияти юборилган. Ҳодиса юзасидан тўғридан-тўғри терговни Ҳиндистон фуқаро авиацияси бош бошқармаси олиб борди. Ушбу бошқарма томонидан тайёрланган расмий тергов ҳисоботида қайд этилишича, ҳалокатга қозоғистонлик учувчилар хатоси сабаб бўлган.

“Тўқнашувнинг эҳтимолий сабаби Қозоғистон ҳаво кемаси томонидан белгиланган баландликнинг FL-140 (14 минг фут баландлик) парвоз даражасига рухсатсиз тушиши ва белгиланган FL-150 (15 минг фут) парвоз даражасини сақлаб қолмагани бўлган”, дейилади тергов ҳисоботида. Деҳли аэропортида иккиламчи радар йўқлиги, фуқаро авиацияси учиши ва қўниши учун ягона йўлакнинг мавжудлиги, иккала самолётда ҳам TCAS (самолётлар тўқнашувидан огоҳлантирувчи алоқа тизими) ўрнатилмагани фожианинг иккиламчи омиллари сифатида топилган.

Тергов комиссияси иккала самолёт ҳам парвозга яроқли эканлигини ва ҳеч қандай механик ва техник нуқсонларга эга эмаслигини аниқлади. Саудия томонига 14 минг фут, Қозоғистон томонига 15 минг фут баландлик берилган. Ҳиндистон авиадиспетчери қозоғистонлик экипажни яқинлашиб келаётган самолёт ҳақида огоҳлантирди ва у 14 километр масофада эканлигини кўрсатди. Унда айтилишича, икки самолёт орасидаги 1000 футлик масофа тўғри ва халқаро хавфсизлик стандартларига мос келади.

2021 йил март ойида фожиа юз берган Ҳиндистоннинг Чархи Дадри вилояти маъмурияти ҳалок бўлганларнинг оилалари ўз яқинларини ёдга оладиган жойга эга бўлиши учун истироҳат боғи билан ёдгорлик мажмуасини очишни таклиф қилди. Ҳиндистон авиация вазирлиги, Деҳли аэропорти маъмурияти, шунингдек, Саудия Арабистони ва Қозоғистон элчихоналари ушбу ишга мабағ йўналтирди. Ёдгорлик қуриб бўлингандан сўнг Ҳиндистон томони Саудия Арабистони ва Қозоғистон авиакомпанияларига ҳалок бўлганларнинг яқинларини фалокат жойига бориши учун бепул чипталар билан таъминлаш илтимоси билан мурожаат қилди.

Аброр Зоҳидов,
Ishonch.uz