Умуман олганда, бу дунё тарихидаги энг ҳалокатли зилзилалардан бири ҳисобланади. Ҳалокат тарихдаги энг йирик зилзила бўлгани эса мунозарали. Ушбу ном ҳанузгача 1556 йилги Буюк Хитой зилзиласига тегишли бўлиб, бунинг оқибатида 830 минг одам ўлган, уларнинг камида 75-80 фоизи кейинги вабодан вафот этган. Бироқ, бир қатор манбаларнинг таъкидлашича, ушбу офат натижасида 100 минг киши ҳалок бўлган ва вабо кейинги йили содир бўлган. Бундан ташқари, 16 асрдаги зилзила ҳақида ёзма манбалар жуда оз қолган, тафсилотлари деярли йўқ. Шундай қилиб, Тангшандаги ҳодиса жуда даҳшатли эди.

Зилзилалар кўламини баҳолаш учун одатда иккита параметр қўлланилади: интенсивлик ва магнитуда. Зилзилалар кучи одатда уларнинг магнитудасига қараб баҳоланади.

Магнитуда бўйича 1976 йилги зилзила ҳатто кучли йигирматаликка ҳам кирмайди, рўйхат боши 9,5 дан 8,4 баллгача бўлган офатларни ўз ичига олади. Уларнинг орасида қурбонлар сони жуда фарқ қилади. Масалан, Чилидаги тарихдаги энг кучли зилзила икки мингдан ўн минггача одамнинг ўлимига олиб келди. Иккинчи ўринда эса 2004 йилда Ҳинд океанидаги зилзила қайд этилади. Унда ҳам 220 мингдан ошиқ инсон ҳалок бўлганди. Демак, магнитуданинг пастроқ бўлиши фожиа кўламига катта таъсир қилмаслиги ҳам мумкин экан. Хитой зилзиласи нисбатан камтарона 7,8 магнитуда билан тавсифланган (баъзи манбаларда ундан ҳам кичикроқ қийматлар берилган - 7,5).

Зилзила пайтида Пекиндан 110 км узоқликда жойлашган Тангшанда миллиондан ортиқ одам яшаган. Шаҳар бошқа аҳоли пунктларига қараганда ёшроқ тарихга эга эди. Дарҳақиқат, бу кўмир конлари ва йирик корхоналар атрофида пайдо бўлган ишчилар шаҳарчаларининг агломерацияси ҳам эди. У шаҳар мақомини фақат XX асрнинг биринчи ярмида олди.

Бундан ташқари, бу аҳоли пункти режасиз ишлаб чиқилган ва қурилган; аслида бу фақат тартибсиз, мустақил ривожланиш натижаси эди. Шу сабабли, шаҳар тупроқнинг чўкиши, саноат чиқиндилари (канализация, чиқинди газлар ва қаттиқ чиқиндилар) билан ифлосланишига дуч келди. Тангшан ҳавоси кун бўйи кўмир тутуни билан тўларди. Аммо бу асосий муаммо эмас эди.

1949 йилда Хитойда Мао Цзедун бошчилигидаги коммунистлар ҳокимият тепасига келгач, улар СССР билан яқин ҳамкорлик қилдилар. Совет Иттифоқи мутахассислари биноларнинг сейсмик чидамлилигига катта аҳамият беришди ва зилзила фаоллик зоналари ва уларнинг интенсивлигини кўрсатадиган биринчи миллий харитани тузишни мувофиқлаштирдилар. Бироқ, Сталин ўлимидан кўп ўтмай, СССР ва Хитой ўртасида ихтилоф чиқди. Мао даврида Пекин жаҳон социалистик лагерида етакчиликка даъво қилмоқчи эди. Бу мамлакатлар ўртасидаги ҳамкорликнинг қисқаришига ва ҳатто кичик қуролли тўқнашувларга олиб келди.

Бундан ташқари, Хитой "меҳнаткашлик ва тежамкорлик орқали мамлакатни қуриш" га урғу берди. Шунинг учун совет мутахассислари томонидан таклиф қилинган стандартлардан воз кечилди. 1957 йилда ҳокимият янги бинолар учун зилзилага чидамли стандартларни пасайтиришни буюрди. Тангшан жойлашган ҳудуд дастлаб 10 балллик хавф шкаласи бўйича саккиз баллга баҳоланган бўлса, кейинчалик у олтитага туширилди. Шундай қилиб, шаҳар хавфсизлиги масаласи иқтисодий тараққиёт йўлида қурбон қилинди.

1970 йилларнинг бошларида Шимолий Хитой фаол зилзилалар даврига кирди. Шундан сўнг, ҳокимият биноларни мустаҳкамлашни буюрди, аммо энди жуда кеч эди. Тангшандаги уйларнинг аксарияти модернизация қилинмаганди.

Асосий омил эса табиий сабаб эди. Одатда зилзилалар қандай содир бўлади? Улар ер қобиғининг тубида жойлашган тектоник плиталарнинг жойлашиши ва ҳаракатига боғлиқ. Плиталар одатда йилига бир неча сантиметр тезликда ҳаракатланади. Улардан иккитаси ўзаро таъсирлашганда (масалан, бири иккинчисига “югуриб кетади”), энергия тўпланади. Тўпланган босим туфайли тоғ жинси тўсатдан парчаланади ва бу энергия, худди каучук тасма узилиши каби чиқарилади. У ер юзасининг тебранишларини - бошқача айтганда, зилзилани келтириб чиқаради. Географик жиҳатдан Тангшан Хитой шимолидаги Хэбей провинциясига тегишли эди. Бу ҳудуд иккита плиталар орасидаги ёриқлар зонасида жойлашган: Янгцзе ва Евроосиё. Сайёрамизнинг бу қисмида 6 ва ундан юқори балли зилзилаларни таҳлил қилиб, олимлар эрамизнинг 1000 йилидан буён у ерда сейсмик фаолликнинг тўртта цикли содир бўлганлигини аниқладилар. Уларнинг охиргиси 1966 йилда бошланган. Тангшаннинг ўзида, фалокатдан олдинги 500 йил ичида 4,75 ва ундан юқори магнитудали 17 та зилзила содир бўлган, бироқ оммавий қурбонлар ва биноларнинг қулаши кузатилмаган. Шунинг учун кўпчилик бу ҳудуд сейсмик жиҳатдан хавфсиз деган фаразга эга бўлган.

Зилзиланинг эпицентри Тангшаннинг жанубий қисмида жойлашган. У ердан тахминан 15 км чуқурликда жойлашган. Эслатиб ўтамиз, ер силкиниши магнитудаси 7,5 дан 7,8 гача бўлган. Зилзила Тангшан ёриғи деб аталадиган илгари номаълум ёриқ бўйлаб содир бўлган. Асосий зарба шаҳарнинг шимолий-шимоли-шарқига ва жануби-жанубий-ғарбий қисмига икки йўналишда чўзилган 120 километрлик ер ости ёрилишига олиб келди. Бундан ташқари, Тангшаннинг ўзида сезиларли сирт ёриқлари пайдо бўлди.

Ер силкинишлари эпицентрдан барча йўналишларда 1100 км дан ортиқ масофада сезилган. 14-16 сония давом этган зилзила минтақанинг жуда чуқур қумли тупроқларининг катта қисмини суюқликка ўхшаш массага айлантирди. Бир нечта бинолар мустаҳкам пойдеворга эга бўлганлиги сабабли, тупроқнинг силкиниши ва кейинчалик суюқлашиши зарарланган ҳудуддаги аксарият тузилмаларнинг қулашига олиб келди. Зилзила Тангшандаги биноларнинг 85 фоиздан кўпроғини (бошқа маълумотларга кўра, ҳатто 90 фоиз) вайрон қилган ёки жиддий шикастлаган ва яроқсиз ҳолга келтирган.

Ўша куни кечқурун 7,1 балли кучли зилзила (асосий зилзиладан кейин содир бўлган зилзила) шимоли-шарқда, тахминан 70 км узоқликда жойлашган Луанхиан шаҳрида содир бўлди. Бу Тангшанда қўшимча вайронагарчилик, қурбонларга олиб келди ва вайроналар остида қолган одамларни қутқариш ишларини мураккаблаштирди.

Зилзила натижасида нафақат уйлар, балки сув таъминоти, канализация, электр таъминоти тизими, автомобиль йўллари, темир йўл линиялари, кўприклар, тўғонлар, қудуқлар ҳам вайрон бўлган. Ҳудуд бўйлаб юз берган қум бўронлари сув манбалари ва суғориш каналларини бўғиб қўйди. Зилзиладан кейин унинг оқибатларини тезда бартараф этиш бошланди. Бироқ, тезда марказий ҳокимиятда бундай фавқулодда вазиятни бартараф этиш учун жиддий захира йўқлиги ошкор бўлди. Шунинг учун ҳукумат масъулиятни вилоятларга ўтказиб, зарар кўрган ҳудудга қанча озиқ-овқат ва материаллар этказиб берилиши кераклигини белгилаб берди. Натижада шаҳарга 110 мингдан ортиқ аскар юборилди. Хитой вилоятлари, шаҳарлари ва автоном вилоятлари материаллар билан ёрдам кўрсатди. Тангшанга 20 мингга яқин тиббиёт ходимлари, шунингдек, 30 мингдан ортиқ ишчилар, транспорт ходимлари ва почтачилар юборилди.

Бироқ, шу билан бирга, расмийлар офатнинг ташқи дунё учун оқибатлари ҳақида сукут сақладилар. Узоқ вақт давомида Тангшандан деярли ҳеч қандай маълумот йўқ эди. Газеталарда фақат шаҳардаги реставрация ишлари, конлардан бирида кончиларнинг қутқарилиши ҳақидаги ҳикоялар ва бошқа тарғибот-ташвиқот тарзидаги материаллар чоп этилган. Хитой Ижтимоий фанлар академиясининг илмий ходими Ю Пейнинг сўзларига кўра, мамлакат миш-мишлар билан тўлиб-тошган, одамлар содир бўлган воқеадан қўрқиб, ҳайратда қолган. Партия тарғибот машинаси эса Тангшанда пўлат ва цемент ишлаб чиқаришни ва кўмир қазиб олишни қаҳрамонларча тиклаш зарурлиги ҳақида гапирарди. Одамларни реабилитация қилиш мавзуси кўриб чиқилмади. Зилзила қурбонлари билан ҳеч қандай психолог ишламаган.

Зилзиладан бир неча ой ўтгач, Мао Цзедун вафот этди. Бироқ, на унинг даврида, на унинг вориси Хуа Гуофен даврида қурбонлар сони ҳақида ҳеч қандай маълумот берилмаган. Хорижий давлатлар ва халқаро ташкилотларга ёрдам сўровлари юборилмаган. Бунинг сабаби, коммунистик ҳокимият учун бу мамлакат заиф ва бошқаларга қарам эканини тан олиш билан баробар эди.

Фалокатдан атиги уч йил ўтгач, 1979 йилда, Ден Сяопин ҳокимиятга келганида, расмийлар ўз маълумотларини эълон қилишди: унга кўра зилзилада 242 мингдан ортиқ ҳалок бўлган, 164 мингдан ортиқ киши оғир яраланган. Хитой ва чет эл маълумотлари ўртасидаги фарқ жуда катта эди. Замонавий тарихчиларнинг фикрича, расмий талқин тўлиқ ишончли эмас, аммо хорижий муаллифларнинг маълумотларига қараганда ҳақиқатга яқинроқ. Улар Тангшанда ўлганлар сонини тахминан 260 мингта деб ҳисоблашади. Аммо, бу рақамга бошқа ҳудудлардаги қурбонлар сонини қўшсак, умумий сони 300 мингдан кам эмас. Бундан ташқари, биргина Тангшанда 700 мингдан ортиқ одам жабрланган, 160 мингдан ортиқ киши оғир тан жароҳати олган, беш мингдан ортиқ киши эса фалаж бўлиб, ногирон бўлиб қолган.

Зилзила Хитой расмийлари сиёсати ва аҳоли онгига таъсир қилди. Тарихдаги энг қонли зилзиладан сўнг, расмийлар уч йил давомида ҳеч нарса, ҳатто қурбонлар сони ҳақида ҳам хабар бермаган вазият жуда тушунарсиз эди. Бу омил Хитой раҳбариятининг бир қисмини мамлакатдаги ҳаёт ўзгариши кераклигига ишонтирди. 1978 йил охирида Ден Сяопин Хитойда ҳокимият тепасига келди, унинг раҳнамолигида шаҳар қайта тикланди. Бу сиёсатчи бозор ислоҳотларини амалга оширишга киришди, бу эса охир-оқибатда мамлакатда демократик тараққиётга умид бахш этди.

2008 йилда Сичуан зилзиласи содир бўлганда, Хитой расмийлари бошқача ҳаракат қилдилар - очиқ ва ортиқча мафкуравий шиорларсиз. Бунда Тангшан фожиасидан чиқарилган хулосанинг ўрни катта бўлди.

Аброр Зоҳидов