Ахборот эркинлиги демократик жамиятларнинг ажралмас қисми бўлиб, у инсонларнинг сўз эркинлиги ва ахборот олиш ҳуқуқини таъминлайди. Бироқ, дунёнинг турли бурчакларида цензура турли даражада намоён бўлиб, айрим давлатларда ахборот воситаларининг мустақиллигига жиддий тўсиқлар қўйилган. Ушбу мақолада цензуранинг энг юқори даражаси кузатиладиган давлатлар ҳақида маълумот берамиз.

1. Шимолий Корея

Шимолий Корея дунёдаги энг ёпиқ ва цензура даражаси юқори бўлган давлат ҳисобланади. Амалда мамлакатда сўз эркинлиги бутунлай йўқ. Интернет тармоғи деярли мавжуд эмас, фақат давлат томонидан назорат қилинадиган интернет орқали рухсат этилади. Шимолий Кореяда сотиладиган радио ва телевизорлар фақат ҳукумат частоталаридаги сигналларни қабул қилиши учун олдиндан созлаб қўйилади. Чет эл каналларини тинглаш ёки томоша қилиш оғир жиноят сифатида баҳоланиб, узоқ муддатли қамоқ жазоси билан жазоланади. Мамлакат аҳолисининг мутлақ кўпчилиги интернет тармоғидан фойдаланиш имкониятига эга эмас. Улар учун фақат Кванмён номли маҳаллий интернет тармоғи мавжуд, холос.

2. Хитой

Хитойда “Буюк Хитой интернет девори” орқали ахборот оқими қатъий назорат қилинади. Google, Facebook, YouTube каби глобал платформалар блокланган, уларнинг ўрнини маҳаллий ва ҳукумат томонидан назорат қилинадиган платформалар эгаллайди. Ҳукуматни танқид қилувчи контент, сиёсий ноаниқликлар ёки Тибет ва Шинжон минтақалари билан боғлиқ масалалар цензура қилинади. Хитой ҳукумати цензура орқали сиёсий барқарорликни таъминлашга ва ўз тасвирини халқаро майдонда назорат қилишга интилади.

3. Россия

Россияда цензура сўнгги йилларда жиддий кучайган. Ҳукумат мустақил оммавий ахборот воситаларига нисбатан босимни ошириб, айрим нашрларни экстремизм ёки хорижий агентлик сифатида таърифламоқда. Интернетда фаолият юритувчи мустақил платформалар ва блогерлар ҳам ҳужумга учрайди. Бу тенденция ҳукумат сиёсатини танқид қилувчи овозларни сусайтириш ва жамоатчилик фикрини назорат қилиш учун қўлланилади.

4. Туркманистон

Туркманистонда матбуот тўлиқ ҳукумат назорати остида. Чегара билмас мухбирлар лойиҳаси берган маълумотларга кўра, мамлакатда мустақил журналистика деярли йўқ. Интернетга кириш чекланган ва чет эл ахборот манбаларига тўсиқлар қўйилган. Туркманистон ҳукумати цензура орқали мамлакатдаги сиёсий ва ижтимоий барқарорликни ўз тасаввурида сақлашга ҳаракат қилади.

5. Куба

Куба Ғарбий яримшарда ягона "эркин бўлмаган мамлакат" бўлиб, бу мамлакат ҳукуматининг мустақил оммавий ахборот воситаларига нисбатан муросасизлиги билан изоҳланади. Кубада матбуот эркинлиги қатъий чекланган. Мамлакатда расман рухсат берилган барча оммавий ахборот воситалари Коммунистик партия томонидан назорат қилинади ва "социалистик жамият мақсадларига" мос келиши керак. Кубаликларга чет эл теле ва радиоешиттиришларини томоша қилиш ёки тинглаш, цензурадан ўтмаган китоблар, газеталар ёки журналларни ўқиш, чет элдан ёки Кубанинг чет эллик ташриф буюрувчиларидан нашрлар олиш тақиқланади. Бу тақиқларни бузиш қамоқ билан жазоланади. 2004 йилгача тармоқдан фақат шифокорлар ва юқори мартабали амалдорлар, фақат ҳукуматнинг махсус рухсати билан фойдаланишлари мумкин эди.

6. Мьянма

Цензура расман бекор қилинганига қарамай, мамлакатда оммавий ахборот воситалари устидан ҳукумат назорати сақланиб қолмоқда. Фақат ОАВ эмас, балки барча босмахоналар ҳам рўйхатдан ўтиши шарт. Тақиқланган мавзуларда ёзишга журъат этган журналистларга таҳдид қилинади, қамоққа олинади ва таъқиб қилинади. Интернетда цензура ҳам ундан кам эмас. Электрон почта ва ҳар қандай шахсий ёзишмалар ҳар доим махсус хизматлар томонидан текширилади. Интернет-кафелар ташриф буюрувчиларнинг тўлиқ ҳисобини юритади ва VPN каби аноним хизматлар бутунлай тақиқланган.

7. Эрон

Эронда цензура фақат оммавий ахборот воситалари ва интернетгагина тааллуқли эмас. Барча босма маҳсулотлар, ҳар қандай мусиқа ва саҳна асарлари, фильмлар, фотосуратлар, радио ва телевидение кўрсатувлари ва ҳатто тасвирий санъат асарлари ҳам қаттиқ назоратга олинади. Цензура асосан ҳукмрон партияларнинг сиёсий манфаатлари билан белгиланадиган аввалги мамлакатлардан фарқли ўлароқ, Эронда цензорлар мамлакатда ҳамма нарса, шу жумладан ҳар қандай оммавий ахборот воситалари ҳам ислом маданиятини тарғиб қилишга хизмат қилиши керак, деб ҳисоблашади. Бу Эрон конституциясида тўғридан-тўғри кўрсатилган. Мамлакатда интернет-цензура дунёдаги энг шафқатсиз цензура ҳисобланади. Ҳар қандай шаҳвоний ва сиёсий сайтлар, аёллар ҳуқуқлари ҳақидаги маълумотлар ва блоглар қонундан ташқарида. Википедия, Facebook, YouTube, Twitterга кириш тақиқланган.

8. Вьетнам

Ветнамда ҳеч нарса ҳукумат назоратисиз чоп этилмайди. Барча босма маҳсулотлар, хоҳ газета, журнал ёки китоб бўлсин, албатта текширилади. Мамлакат фуқароларига Yahoo, Google ёки MSNкаби глобал сайтларга кириш ҳуқуқи берилади, бироқ ҳукумат бу сайтлардан фойдаланувчи барча блогерларнинг исмларини билиши лозим. Ҳукумат ёки коммунизмни танқид қилувчи ҳар қандай маълумот зудлик билан тўсиб қўйилади. Худди шундай, фуқаролик ҳуқуқлари ва инсон эркинликлари ҳақида ёзишга уринаётган сайтлар ҳам блокланади. Ҳукмрон партияга маъқул келмайдиган мақолалар ёки фикрлар учун журналистлар ва блогерлар узоқ муддатга қамоққа ташланиши ҳеч гап эмас.

9. Эфиопия

Мамлакатда сақланиб қолган мустақил оммавий ахборот воситалари доимий равишда босим ва таъқибларга учрамоқда. Муҳаррирлар ва ноширларга қарши сохта жиноий ишлар қўзғатилиши оддий ҳолга айланди. Журналистлар қамоққа олинди, уларнинг кўпчилиги мамлакатдан чиқиб кетишга мажбур бўлди. Хусусий телеканаллар бутунлай йўқ, ягона давлат интернет-провайдери аҳолининг интернетдан фойдаланишини тўлиқ назорат қилади. Ҳукуматга маъқул бўлмаган веб-сайтлар ҳеч қандай суд муҳокамаси ва қарорларсиз мунтазам равишда тўсиб қўйилмоқда. Мамлакатда фаолият юритаётган халқаро журналистлар махсус хизматлар томонидан синчковлик билан кузатиб борилмоқда.

10. Эритрея

Мамлакатда ахборот тарқатиш ҳуқуқи фақат давлат оммавий ахборот воситаларига тегишли, бироқ ҳатто уларнинг ходимлари ҳам ҳукмрон партияга танқид сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган материалларни эълон қилганликлари учун қамоққа олинишдан доимий қўрқувда яшамоқдалар. Мамлакатдаги барча хусусий оммавий ахборот воситалари йўқ қилинди, аксарият ходимлари эса қамоққа ташланди.

Цензура сабаблари

Сиёсий назоратни сақлаш: Кўпгина авторитар режимлар цензура орқали ўз ҳокимиятини мустаҳкамлашга интилади.

Хавфсизликни таъминлаш: Айрим ҳолларда цензура миллий хавфсизликни таъминлаш ёки терроризмга қарши кураш доирасида қўлланилади.

Маданий қадриятларни ҳимоя қилиш: Баъзи давлатлар цензурани ахлоқий меъёрларни сақлаш ва миллий маданиятни ҳимоя қилиш воситаси сифатида ишлатади.

Цензуранинг оқибатлари

Ахборот чеклови: Цензура туфайли жамиятлар зарур ахборотдан маҳрум бўлади, бу эса ижтимоий ривожланишни секинлаштиради.

Журналистларга босим: Цензура журналистлар ва блогерларни ўз-ўзини цензура қилишга мажбур қилади, бу эса эркин фикрлашни сусайтиради.

Халқаро изоляция: Цензура юқори бўлган давлатлар халқаро ҳамжамиятда салбий қабул қилинади ва иқтисодий ёки сиёсий санкциялар билан дуч келади.

Халқаро ҳамжамиятлар қандай қабул қилади?

Халқаро ташкилотлар, жумладан, БМТ ва Чегара билмас мухбирлар ҳар йили цензура даражасини кузатиб, бу масала бўйича ҳисоботлар эълон қилади. Матбуот эркинлигини таъминлаш учун турли ташаббуслар амалга оширилмоқда, бироқ цензура ўрнатилган давлатларда бу ташаббусларнинг таъсири ҳам чекланган.

Оммавий ахборот воситаларида цензура жамият ривожланишига ва эркин ахборот алмашинуви тамойилига путур етказувчи омилдир. Ушбу масалани ҳал қилишда халқаро ҳамкорлик, ахборот технологияларининг ривожланиши ва жамоатчиликнинг фаол иштироки муҳим аҳамиятга эга. Демократик қадриятлар ва ахборот эркинлигини қўллаб-қувватлаш дунё миқёсида инсон ҳуқуқларининг кафолатланиши учун зарур шартлардан биридир.

Ҳукумат аслида журналистикани ишончли ва мустақил ахборот манбаи бўлиши учун кўмакчи бўлиши лозим, бироқ аксарият ҳолатларда журналистлар тазйиқ ва таъқиб остида қолади. Айниқса, дунёнинг турли чеккаларида бўлаётган уруш журналистларнинг фаолиятини янада оғирлаштирди.

Масалан, цензура қаттиқ давлатлардан Эритреяда 1996 йилдаги "Матбуот тўғрисида"ги миллий қонун оммавий ахборот воситаларида "миллий мақсадлар"ни тарғиб қилиш зарурлигини назарда тутади, бироқ 2001 йилдаги қатағонлардан сўнг ҳукумат барча мустақил оммавий ахборот воситаларини ёпиб ташлаган. Кўплаб журналистлар судсиз ва терговсиз қамоққа олинган.

КХДРда ҳам бу соҳада шунга ўхшаш қатъий қонунчилик мавжуд. Мамлакат конституциясининг 67-моддасида матбуот эркинлиги ҳақида сўз юритилса-да, барча маълумотлар фақат Шимолий Кореянинг расмий оммавий ахборот воситаларида чоп этилади. Қўмита эслатишича, 2017 йил кузида КХДРда икки жанубий кореялик журналист "мамлакат қадр-қимматини ҳақорат қилганлиги" учун сиртдан ўлим жазосига ҳукм қилинган.

Туркманистонга келсак, оммавий ахборот воситалари устидан чекланмаган назорат ўрнатгани таъкидланади.

Феруза РАҲИМОВА,
Ishonch.uz