Миллионлаб араб қочқинлари ҳаёти таҳлика остида қолди. 1964 йилда эски тупроқларини қайтариб олиш мақсадида Фаластин Озодлик Ташкилоти (ФОТ) тузилди. Ниҳоят, араблар бу ташкилот остида бирлаша бошладилар. Унга инқилобчи Ёсир Арофат бош бўлди.

1948-1949 йиллардаги Исроил-­араб уруши иштирокчиси, кейинчалик Миср раҳбари бўлган Жамол Абдул Носирнинг бу пайтга келиб мавқеи анча тушиб кетган эди. У партиясини Сурия социалистик партияси билан бирлаштириб, Баас – Уйғониш партиясини ташкил этишга муваффақ бўлди. Унинг мафкураси жўшқин араб миллатчилиги ва давлат социализми билан йўғрилган эди. Аёллар ва эркаклар ҳуқуқлари ҳамда алоҳида аёллар ҳуқуқлари, диний озчиликлар тенглиги, эркин сўз, фуқаролик эркинлиги, демократия учун кураш олиб борувчи янги ҳаракат юзага келди.

Олти кунлик урушдан кейин бу партия Ироқда ҳокимиятни қўлга киритди, бир муддатдан кейин у Саддам Ҳусайн бошқарувига ўтди.

Ўша пайтларда Миср араб дунёсининг маркази эди. Воқеалар ривожи натижасида Макка ва Мадина сингари муқаддас шаҳарлари бўлган Саудия Арабистони подшоҳлиги бу мавқега даъвогарликни бошлади. Катта нефть захираларига эга бу давлатнинг АҚШ билан муносабатлари ҳар томонлама ривожланаётган замонлар эди.

«Мусулмон биродарлар» Миср чегарасидан чиқиб, Сурия, Иордания, Арабистон ярим оролининг бошқа мамлакатлари ҳисобига кенгая борди.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин Форс кўрфази соҳилларида ҳам кескин ўзгаришлар юзага келган эдики, бу минтақада ҳам олти кунлик урушга тенг воқеалар кузатиларди.

Америка ва Эрон ўйини

Мусулмон давлатлар АҚШни Биринчи жаҳон урушида таний бошлаган, ўшанда америкаликлар яхши таассурот қолдиришган эди. Иккинчи жаҳон уруши пайтида унинг эркинлик, адолат ва демократия тамойилларига содиқлиги, шунингдек, ҳарбий қудратидан, тезкор ва самарали ҳаракатларидан ва сахийлик билан гуманитар ёрдамни тарқатишларидан ҳайратланган эдилар.

Уруш тугаши билан президент Франклин Рузвельт Америкага маънавий етакчилик ролини олиб берди. У Уинстон Черчилль билан бирга барча мамлакатларни озод этиш ва демократлаштиришга қаратилган Атлантика хартиясини қабул қилди. Шунингдек, Қўшма Штатлар ташаббуси билан БМТда Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинди. Бу эса АҚШ бутун дунёда сиёсий эркинлик ва демократия тарафдори эканининг намойиши эди.

Бундай қараш аввалига Эронга ҳам маъқул келди. Иттифоқчилар ва хайрихоҳлар уруш пайтида фашистлар билан келишиб юргани учун Ризо Паҳлавийни тахтдан кетказдилар. Эронликлар 1906 йилдаги Конституцияни, парламентни тиклаш, эркин сайловлар ўтказиш фурсати етганига ишондилар.

Эронликлар ана шундай умидлар билан сайловга ошиқдилар ва дунёвий қарашларга эга Муҳаммад Мусаддиқни бош вазир этиб сайладилар. У нефть захиралари назоратини қўлга киритиш вазифасини ўз зиммасига олди ва «Бритиш Петролеум» билан тузилган шартномани бекор қилди.

Бу ўзбошимчалик АҚШга ёқмас эди. Марказий разведка бошқармаси 1953 йилнинг август ойи охирида қонли давлат тўнтаришини амалга оширди. Минглаб бегуноҳ кишилар вафот этди, Мусаддиқ уй қамоғига олинди. Ризо Паҳлавийнинг ўғли (унинг ҳам исми Ризо Паҳлавий эди) тахтга келтирилди. У ҳам вақтни бой бермасдан Эроннинг нефть захираларини «бошқариш» ҳуқуқини Қўшма Штатлар билан халқаро нефть консорциумига қўшқўллаб топширди.

Эроннинг бундай хоинлиги мусулмон дунёсини ларзага солди. Бор-йўғи уч йил ўтиб, Эйзенхауэрнинг аралашуви билан Сувайш канали бошқаруви Мисрга ўтказиб берилди. Бу амал барибир мусулмонлар орасида америкаликларга нисбатан илиқлик уйғотмади.

Эрондан шимолга қараб совуқ уруш шабадаси эса бошлади. Катта ўйин бошлангунга қадар чор Россияси Совет иттифоқи деб аталадиган бўлди, Буюк Британиянинг роли тамоман АҚШга ўтди, аммо мафкура ўзгармади: босқинчилик, зўравонлик таҳдид­лари, баъзан қонли тўнтариш давом эттирилди.

Катта ўйиннинг асосий майдони Эрон ва Афғонистон эди. XIX асрда чор Россияси, кейинчалик Совет иттифоқи ҳам Афғонистон орқали Форс кўрфазига йўл очишга интилди. Геологлар дунё нефть захирасининг 65 фоизи Форс кўрфази ва унинг атрофидаги сувлар остида, шунингдек, Шимолий Африканинг бир неча мусулмон мамлакатларида мавжудлигини тасдиқладилар.

Нефть даромади, унинг инфратузилмасини ривожлантиришдаги ҳиссасини санаб ўтиришга ҳожат йўқ. Ўтган асрнинг 50-йилларига келиб, экспортчи давлатларнинг даромади эллик фоизга етди, минтақага валюта сувдек, нефтдек оқиб келиши таъминланди.

Шунча бойлик ва даромад, афсуски, мамлакатларни камбағалликдан чиқариш учун сарфланмади. Мусулмон оламида босқинчиларга қарши норозиликлар тинган бир пайтда, маҳаллий келишмовчиликлар кучайиб борди. Марокаш ва Мисрдан тортиб, то Покистон қамоқхоналари норози халқ ва диссидентлар билан тўлиб-тошди.

Эронда бўлгани каби маданий ва сиёсий кескинлик ҳеч ерда кузатилмади. Кичик Ризо Паҳлавий Отатурк йўлидаги дунёвий модернист эди, аммо шоҳ тоталитар ҳаракатлари билан автократ ҳисобланарди. У халқнинг ғазабини қўзғаган махфий полиция тузди, Қўшма Штатлар билан Эрон суверенитетига бевосита таҳдид соладиган очиқдан-очиқ, намойишкорона шартномалар имзолади.

Оятулло Ҳумайний эса мусулмонларнинг Қуръон ва ҳадисларда келтирилган «ҳақиқий» исломдан четлашиб қолаётганини айтиб, шоҳга қарши чиқди. 1964 йилда шоҳ Ҳумайнийни Эрондан ҳайдаб юборди.

1967 йилдаги олти кунлик уруш Қўшма Штатлар бошчилигида ислом дунёсига қарши янги империалистик босқинни бошлаб берди. Исроилнинг ҳарбий қудрати АҚШнинг қўллаб-қувватлашига боғланди.

Жамол Абдул Носирнинг вориси Анвар Садат 1973 йилда яҳудийларнинг Йом-Киппур диний байрами куни тўртинчи Араб-Исроил урушини эълон қилди. Дастлабки кунлари Миср армияси муваффақиятга эришди, кейин эса Американинг кўмаги билан Исроил ғолиб чиқди.

1960 йилда аъзоларининг ўн иккитасидан тўққизтаси мусулмон давлат бўлган ОПЕК ўзининг навбатдаги йиғилиши куни унга аъзо мамлакатларда норозилик акциялари ўтказилди. Нефтдор давлатлар ташкилоти 1973 йилгача ўз учрашувларида сиёсий масалалар билан унча қизиқмас эди. Ўша йили эса нефть «қуроли»дан фойдаланиб, Исроилни қўллаётган давлатларга нисбатан нефть эмбаргоси эълон қилинди. Бу қарорнинг саноат дунёсига таъсирини тасаввур қилиш қийин эмас.

Шундай қилиб, дунёвий модернчиларнинг олами қулаш даражасига етиб келди.

Қарши чиққанларга кун йўқ

Биринчи бўлиб Покистон Бош вазири Зулфиқор Али Бхутто «учди». Калифорния университети битирувчиси, социалистик Халқ партияси етакчисини 1977 йилда исломчи генерал Зиё ул-Ҳақ лавозимидан олиб, қамоққа ташлади, кейин осиб ўлдирди.

1978 йилда дунёвий сўл, ислом социалистлари ва шиа инқилобчилари коалицияси тузилиб, Эрон шоҳини мамлакатдан қувиб солишга эришилди. Ислом социализмининг янги мафкурасига асосланган ҳукумат тузилишига ишонганлар «чучварани хом санаб қўйганлик­ларини» кейин англаб етдилар. Ҳумайний вақтинчалик иттифоқдошларини чалғитиб, 1979 йил 4 ноябрь куни Америка элчихонасига босқин уюштирди, 66 кишини ҳибсга олди. Келаси йили у Эронни «Ислом Республикаси», деб эълон қилди.

Совет иттифоқининг Афғонистондаги саккиз йиллик уруши мамлакатни хароб аҳволга келтиргани маълум.

Йигирманчи асрнинг сўнгги икки ўн йиллигида дунёвий исломнинг мағлубияти кенг маънода кузатилди. Жазоирда дунёвий ҳукумат Исломни қутқариш фронти қамалига маҳкум бўлди. Фаластинда ФОТ ўз ўрнини ­ХАМАСга бўшатиб берди. Минтақада диний мафкурага асосланган «Исломий жиҳод» мустаҳкамланди. Исроилнинг Ливанга босқини билан ФОТ ўз қароргоҳини Тунисга кўчиришга мажбур бўлди. Бўшаган бу ерга Ҳизбуллоҳ ташкилоти келиб жойлашди.

«Мусулмон биродарлар» Сурия ва Ироқда Ғарбда ҳали маълум бўлмаган Баасга қарши узоқ давом этадиган уруш эълон қилди. Сунний дунёвий модернист, Ироқ ҳукмдори Саддам Ҳусайн Хумайнийнинг тахтга келиши билан 1980 йилда Эронга қарши уруш бошлади.

Вашингтон Теҳронни қўлдан чиқариб қўйгач, Ироққа пул ва қурол-аслаҳа билан ёрдам беришни йўлга қўйди.

Эрон-Ироқ уруши 1988 йилда тугади. Эрон душманга қарши жасорат кўрсатди, Ироқ бор маблағини совуриб, ўзи харобалар ичида қолди.

Саддам Ҳусайн икки йилдан сўнг Қувайтнинг нефть бойликларига эгаликни орзу қилди. Америка эса унинг авантюрасини қўлламади.

Қўшма Штатлар бунинг ўрнига ўттиз беш давлатнинг бошини бирлаштириб, коалицияга бош бўлиб, собиқ иттифоқдошига қарши «Саҳродаги бўрон» урушини бошлади. Қақшатқич зарбалар оқибатида харобга айланган Ироқ мағлуб бўлди, аммо Саддам ўз ҳокимияти, армияси ва республика гвардиясини қўлида сақлаб қолса-да, унинг ҳаёти кейинчалик фожиали якун топди.

Урушдан кейин БМТ Ироққа қарши санкциялар қўллаб, амалда уни ташқи дунёдан узиб, уни энг камбағал давлатлар даражасига тушириб қўйди.

2001 йилнинг 11 сентябридан кейин жаҳон миқёсида янги тарих ёзила бошланди.

Аброр ХОН