Шаффофлик ортида

2008 йилда Грузия ҳукумати бюрократик жараёнлар шаффоф бўлиши керак деган қарорга келди ва Тбилисида Ички ишлар вазирлиги биносини бутунлай шишадан қуришни бошлади.

Энди космик кема ёки денгиз тўлқинига ўхшаш ушбу дизайн бутун дунёга маълум. Маҳаллий аҳолининг сўзларига кўра, Грузиядаги полиция бўлими биноси замонавий кўринишга эга бўлиб, панжара ва экраннинг йўқлиги тартиб ва хавфсизлик ҳиссини уйғотади.

Кейинчалик Грузиянинг бошқа аҳоли пунктларида шаффоф полиция участкалари қурилди. Олдинги биноларни эса касалхоналар ва болалар боғчалари эгаллаган. Бу полиция ишончини 2003 йилдаги 3 фоиздан 2012 йилда 89 фоизгача оширишга ёрдам берди.

Бироқ, бу таъсирга нафақат меъморий ечимлар орқали эришилди. Грузиянинг коррупцияга қарши тажрибасида “шок терапияси”дан ҳам фойдаланган. 2004 йилнинг ёзида мамлакатда деярли 15 минг йўл инспектори ишдан бўшатилди. Янги ходимларнинг маошлари бир неча бор оширилди. Полиция, соғлиқни сақлаш, таълим, божхона, энергетика ва газ таъминоти ҳам худди шундай йўл тутилди.

Грузия ҳозирда глобал коррупция рейтингида олдинги ўринда туради ва унинг тажрибаси энг муваффақиятли ҳисобланади.

Порахўрни тутинг ва мукофот олинг

Қозоғистон, Голландия ва Грециядаги бепарво амалдорларни қўлга олишда аҳоли иштирок этмоқда.

Схема оддий: порахўрлик ҳолатлари ҳақида хабар берган ва бундай жиноятларга қарши курашга ҳисса қўшганлар мукофотланади. Рағбатлантириш тўғридан-тўғри порахўрнинг иштаҳасига боғлиқ: у қанчалик очкўз бўлса, маълумот тарқатувчи шунчалик кўп пул олади.

Масалан, Қозоғистонда коррупция жинояти ҳақида хабар берган шахс суд айблов қароридан кейин пора ёки зарар миқдорининг 10 фоизи миқдорида мукофотланади. Голландияда ҳам амалдорларнинг мансаб суиистеъмоллари ҳақида хабар берган ҳамкасблари мукофотланади.

Греция ҳукумати оммавий ахборот воситаларида коррупцияга қарши фаол кампания олиб бормоқда. «Жим бўлманг, дангаса бўлманг, шикоят қилинг, коррупциянинг ҳар бир ҳолати ҳақида хабар беринг, бизнинг инспекторларимиз ҳамма нарсани албатта текширади», дея коррупцияга қарши курашга чақиради. Улар, шунингдек, бюрократик муҳитда ҳалолликни тарғиб қиладилар: «Расмийлар, агар сиз ватанпарвар бўлсангиз, мамлакатингизни қутқариш учун камтарроқ бўлинг», деган мазмунда.

Махсус ишонч телефони ташкил этилган бўлиб, у ерда куннинг исталган вақтида коррупционерлар ҳақида хабар бериш мумкин. Унинг рақамлари шаҳар ва қишлоқларнинг ҳар бир бурчагида осилган. Агар порахўрлик далиллари мавжуд бўлса, юнонларга ҳатто аноним шикоятлар беришга рухсат берилган.

Бу чора-тадбирларнинг барчаси ҳақиқатан ҳам ишлади. Расмийлар, шифокорлар ва полиция ноқонуний равишда пул олишдан қўрқишни бошлади, бу эса мамлакатдаги коррупция даражасини пасайтирди.

Шайх ва асаларилар

«Агар сиз балиқ овлашга борсангиз, унда катта балиқ илинтиринг!» Шундай чақириқ билан 1966 йилда АҚШда қарор қабул қилинди ва «Шайх ва ари» махсус операцияси ишлаб чиқилди.

ФҚБ агентлари воситачилар — араб миллионерлари — ниқоби остида коррупцион тармоқларга кириб, юқори мартабали давлат хизматчилари ва конгрессменларга тижорат манфаатларини илгари суриш учун катта миқдорда пул таклиф қилишди.

Ушбу операция ФҚБ дарсликларига оқ ёқали жиноятчиларга қарши муваффақиятли курашнинг намунаси сифатида киритилган. Натижада икки сенатор, олти конгрессмен ва тўққиз нафар юқори мартабали менеджернинг жиноий ишлари судга оширилди. Кейин Бош прокурор Чивилетти “гумон қилинган яна минглаб порахўрлар кейинги тезкор ривожланиш ва муқаррар равишда фош қилинмаслик учун уйларини тарк этишга мажбур бўлишини айтди. Ва фақат кейинги йилнинг ўзида 200 дан ортиқ мансабдор шахслар коррупцияда айбланиб, ишдан бўшатилди.

Маълумки, Қўшма Штатларда тиббиёт ва таълим қиммат. Ва давлат хизматчилари ва уларнинг оила аъзолари учун кўплаб имтиёзлар (шу жумладан, пенсия) тақдим этилади. Бироқ, ҳатто кичик пора ҳам бу имтиёзлардан маҳрум бўлишга ва ишни йўқотишга олиб келади. Бундан ташқари, лавозимни йўқотиш кўпинча нафақат иш жойини ўзгартиришни, балки умуман — касб соҳасида ишлай олмаслигини ҳам англатади. Шу сабабли, порахўрлик Қўшма Штатлардаги мутахассислар ва ўрта менежерлар учун шунчаки фойдасиз.

Хитой фалсафаси

Хитойлик амалдорларнинг оила аъзолари коррупцияда айбланганларни кўриш учун қамоқхоналарга олиб кетилмоқда. Ва ўлимга ҳукм қилинган жиноятчиларнинг қариндошлари сарфланган патронлар учун тўловларни тўлаш учун юборилади.

Хитой давлат хизматчиларига биржа акцияларини совға сифатида қабул қилиш, шубҳали арзон нархларда кўчмас мулк ва автомобиллар сотиб олиш, давлат идораларини тарк этгандан сўнг нуфузли ишга жойлашиш бўйича музокаралар олиб бориш тақиқланади.

2010 йилда расмийлар давлат хизматчиларини махсус дарсларга юбора бошлаган ва у ерда уларга пора беришдан бош тортиш ўргатилган. Коррупциянинг зарарли таъсири ва жазонинг муқаррарлиги ҳақидаги ранг-баранг ҳикоялар билан бир қаторда, мансабдор шахсларга медитация ва жанг санъати асослари ўргатилган. Агар пул жуда қатъий таклиф қилинса ва унга қарши курашиш керак бўлса, бу усуллар қўл келган.

Хитойликлар ҳатто компьютер ўйинини ишлаб чиқдилар, унинг бош қаҳрамони коррупционерларни йўқ қилиши керак. Бундай ўйинда жиноятчиларга қарши сеҳр, қурол ва ҳатто қийноқлар ёрдамида курашишингиз мумкин. Барча рақибларни, уларнинг оила аъзоларини йўқ қилиб, ўзининг ахлоқий кўрсаткичларини оширгандан сўнг, қаҳрамон ўзини порахўрликсиз ажойиб дунёда кўради.

Буларнинг барчасига қарамай, Хитойда бир гап бор: «Катта фирибгарлар коррупцияга қарши ҳисобот беради, ўртадагилар аудит ўтказади, кичиклари эса қамоқхона»га тушади. Бу Қўшма Штатлар билан ўхшаш муаммоларни кўрсатади: катта миқёсдаги коррупцияни юқори даражада енгиб бўлмади.

Мана бир мисол. Хитойнинг провинцияларидан бирининг собиқ бош котиби Ву Чжиминг порахўрликда айбланиб, икки йиллик қамоқ жазоси ва мол-мулкини мусодара қилиш билан ўлимга ҳукм қилинди. Самимий пушаймонлик ва зарарни қоплаганлиги учун жазо кечиктирилди.

Айтганча, Хитойда ўлимга ҳукм қилинганлар сони ҳақидаги долзарб маълумотлар таснифланган. 2000 йилдан 2009 йилгача 10 мингга яқин амалдор қатл этилгани ҳақида далиллар мавжуд.

Ижодий ёндашув

Чехия, Ҳиндистон ва Покистон тематик экскурциялар, болалар расмлари танловлари ва махсус банкноталар чиқариш орқали коррупцияни енгишга ҳаракат қилди.

Прагада маҳаллий туроператор хорижликларни «Коррупцион Тоур» га шов-шувли порахўрлик ҳолатларида иштирок этувчи давлат хизматчиларининг ҳашаматли қасрлари, уйлари ва жойларига уч соатлик экскурция қилишга таклиф қилади. Саёҳат жуда оммалашган ва Чехия ҳукумати томонидан қўллаб-қувватланади. Ҳиндистонда порахўрлик амалда одатий ҳол бўлиб, ҳар қандай масала расмийлар иштирокида ҳал қилинади. Ушбу ҳодисага қарши кураш доирасида «Бешинчи Устун» жамоат ташкилоти товламачиларга тўлаш таклиф қилинган банкнотни чиқарган.

Банкнотдаги «Пулни қалбакилаштириш қонун билан жазоланади» сўзлари «Порахўрлик қонун билан жазоланади» сўзлари билан алмаштирилади: Ушбу банкнот оддий кўринади,

Покистон болалар расмлари ёрдамида порахўрларни шарманда қилишга уринган. Transparency International — нодавлат халқаро коррупцияга қарши ташкилотининг маҳаллий бўлими — порахўрликни фош қилувчи энг яхши иш учун танлов ўтказди. Чизмалар махсус брошюраларда ва билбордларда чоп этилган.

Акция давлат хизматчиларига эмас, балки ёш авлодга қаратилган.

Анваржон ҲАЛИМОВ
ishonch.uz