Tsunami - bu suv ostidagi zilziladan keyin hosil bo'lgan to'lqin. Bu to'lqin kelib chiqqan joydan aylana bo'ylab tarqaladi. Dengizda u hech qanday xavf tug'dirmaydi. Ammo qirg'oqqa yaqinlashganda, tahdid tezda kuchayadi. Gap shundaki, chuqurlik pasaygan sari to'lqin balandligi ham ortadi, eng muhimi, uning kinetik energiyasi keskin ortadi, qirg'oqqa chiqqanda esa hamma narsani buzib yuboruvchi dahshatli kuchga aylanadi.

Fojianing asosiy manbai Petropavlovsk-Kamchatskiydan 200 km uzoqlikda, 20-30 kilometr chuqurlikda sodir bo'lgan kuchli zilzila edi. Zilzila magnitudasi Rixter shkalasi bo'yicha 8,3 ball, sezilish magnitudasi 9,0 ballni tashkil qildi. Zilzila 1952 yil 4 noyabrdan 5 noyabrga o'tar kechasi sodir bo'lgan. Ushbu mintaqa seysmik jihatdan faol, zilzilalar tez-tez sodir bo'ladi, ammo baxtga ko'ra, bunday kuchlilar juda kam uchraydi. O'sha yili Kamchatka va Kuril orollarida 4-10 noyabr' kunlari zilzila sodir bo'ldi, jami 507 ta yer silkinishi qayd etilgan, ularning aksariyati Rixter shkalasi bo'yicha 7 balldan oshmagan.

Zilziladan so'ng tsunami to'lqini paydo bo'lib, u Kamchatka va Kuril orollari qirg'oqlariga 15 daqiqadan 40 daqiqagacha etib bordi. Vaqtdagi farq zilzila manbasidan masofaga bog'liq edi. Sohil bo'ylab turli nuqtalarda ikki yoki uchta to'lqin bor edi va ikkinchi to'lqin eng katta va eng halokatli edi. 1952 yilda yuz bergan Severo-Kurilsk tsunamisi XX asr tarixidagi eng yirik beshta tsunamidan biri edi.

Severo-Kurilsk — Saxalin viloyati Severo-Kurilsk shahar okrugining ma'muriy markazi. Shahar Paramushir orolida joylashgan. “Vulqon ichida yashash” iborasi shahar aholisi orasida keng tarqalgandi va ularning hayot tarzini ifodalardi. Orolda 23 ta vulqon bor, ulardan beshtasi faol, Ebeko vulqoni esa shahardan besh kilometr uzoqlikda joylashgan. Vaqti-vaqti bilan u faollikni ko'rsatadi va krateridan gazlar va kullarni chiqaradi. 1859 va 1934 yillardagi Ebeko otilishi odamlarning ommaviy zaharlanishiga va uy hayvonlarining o'limiga olib keldi. 2021 yilda shaharda 2691 kishi istiqomat qilgan. Uzoq 1952 yilda vaziyat biroz boshqacha edi. Gap shundaki, Kuril tizmasining orollarida joylashgan aholi punktlarida o'sha paytda baliq ovlash mavsumida vaqtincha pul topish uchun kelgan ko'plab odamlar yashagan. Asosan, keluvchilar baliq konserva zavodlarida ishlagan. Bundan tashqari, Kuril orollari va Kamchatkada ko'plab harbiy qismlar mavjud edi. Bu omillar 1952 yilda Severo-Kurilskda qancha odam yashaganini aniq aniqlashga imkon bermaydi. Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra fojia arafasida shaharda taxminan 6000 kishi istiqomat qilgan.

Shahar vulqon ekspertizasi o'tkazmasdan va tsunamiga bardosh berish imkoniyatini hisobga olmasdan qurilgan. O'sha davrning haqiqatlari shunday edi. Gap shundaki, Kuril orollari 1945 yilda Ikkinchi Jahon urushi natijasida SSSR tarkibiga o'tkazilgan va bunday dahshatli tabiiy ofatlar bilan kurashish tajribasi yo'q edi. Kuril orollari Sovet Ittifoqining tsunami sodir bo'lishi mumkin bo'lgan sanoqli hududlaridan edi. Hech qanday maxsus ogohlantirish xizmatlari yo'q bo'lmagan. 1950 yillarda shahar binolari uchun asosiy talab dengiz sathidan kamida 30 metr balandlikda joylashgan bo'lishi kerak edi.

4 noyabrdan 5 noyabrga o'tar kechasi shahar aholisini kuchli yer silkinishi uyg'otdi. Bir necha o'n daqiqadan so'ng shaharga 8-10 metr balandlikdagi to'lqin kelib urildi. Omon qolgan guvohlarning ta'kidlashicha, to'lqin baland bo'lgan. Ehtimol, bu stressning natijasi bo'lishi ham mumkin. Odamlar tepaliklarga yugurishdi. To'lqin oddiy syorf darajasiga tushdi. 40 daqiqa o'tdi va shahar aholisining ba'zilari bedarak yo'qolgan qarindoshlari va do'stlarini topishga va o'zlarining mol-mulkining bir qismini saqlab qolishga umid qilib, pastga tushishga qaror qilishdi. Shu payt qirg'oqqa ikkinchi tsunami to'lqini kelib tushdi. U birinchisidan ancha katta edi - 14 metrdan 15 metrgachani tashkil etardi. Pastga tushganlarning hammasini suv olib ketdi. Kuril tizmasining orollarida ko'plab istehkomlar qurilgan. To'lqin temir-beton to'siqlarni yorib tashladi va ularni orolning ichki qismiga bir necha kilometr uzoqlikda uloqtirdi. Ikkinchisidan keyin uchinchi to'lqin paydo bo'ldi, u ancha zaifroq edi,u shaharni butunlay vayronaga aylantirdi. Tog' yonbag'irlarida turgan bir necha uygina saqlanib qolgan.

Severo-Kurilsk katta to'lqinlar ta'siriga duchor bo'lgan yagona shahar emas edi. Kit ko'rfazida to'lqin 18,4 metrni, Kamchatka va Kuril ko'rfazlari qirg'oqlaridagi bir qator aholi punktlarida to'lqin 10 metrdan 15 metrgacha ko'tarilgan. Utesniy, Levashovo, Rifoviy, Kamenistiy, Pribrejniy, Galkino, Okeanskiy, Podgorniy, Mer Van, Shelexovo, Savushkino, Kozyrevskiy, Babushkino, Baykovo kabi Kuril va Kamchatka aholi punktlari butunlay vayron bo'lgan. Kamchatka suv osti zilzilasidan kelib chiqqan to'lqin Gavayi orollariga yetib bordi. Orollarda to'lqin 1 metrdan 3,6 metrgacha bo'lgan. Gavayi orollarida ikki orolni bog'lovchi ko'prik vayron bo'ldi. Hatto Сhili qirg'oqlarida ham 3,6 metr balandlikdagi to'lqin qayd etilgan.

Saxalin viloyati rasmiylari ma'lumotlariga ko'ra, jami 1200 ga yaqin odam halok bo'lgan. Kuril orollaridagi barcha qishloqlarda jami 2336 kishi halok bo'lgan. Ba'zi tarixchilar (masalan, A. A. Nikonov) bu raqamlar to'liq emas deb hisoblashadi, chunki ular o'lgan harbiy xizmatchilar va Shimoliy Koreyadan ishlash uchun kelgan ishchilarni o'z ichiga olmaydi. SSSR Fanlar akademiyasining Kamchatka vulqon stantsiyasi rahbari Boris Ivanovich Pip birgina Severo-Kurilskdagi qurbonlar sonini 4000 kishi deb hisoblagan. Bugungi tarixchilarning ayrimlari jami 8000 odam o'lgan deya hisoblaydi.

Rasmiy organlar ma'lumotlariga ko'ra, Primor'e o'lkasiga 26960 kishi evakuatsiya qilingan, ulardan 1358 nafari Shimoliy Koreyadan edi. Tinch aholi Vladivostok va Naxodkaga, harbiylar Korsakov va Petropavlovsk-Kamchatskiyga olib ketildi. Severo-Kurilsk tashlandiq ahvolga kelib qoldi. Shahar faqat 1957 yilga borib qayta tiklandi.

Moddiy zarar 1952 yil narxlarida 285 million rublga baholangan. Tarixchilar fikriga ko'ra, bu raqam to'liq emas, chunki unda harbiy xizmatchilarning mulki va tirik qolganlarni evakuatsiya qilish xarajatlari hisobga olinmagan. 1952 yildan so'ng Sovet Ittifoqida tsunami haqida ogohlantirish xizmati yaratildi, u hozir ham ishlaydi.

Ushbu fojia haqida SSSRda bu haqda gapirish taqiqlangan edi. Mamlakatning markaziy gazetalari “Pravda” va “Izvestiya” dastlab hech qanday ma'lumot e'lon qilmagan. “Kamchatskaya pravda” gazetasi vulqonshunos Aleksandr Yevgenievich Svyatlovskiy bilan suhbatni nashr etishni rejalashtirgan, ammo bu material olib tashlandi. Ilmiy jurnallarda faqat materiallar chop etilgan. Jabrlanganlar va zararlar haqidagi ma'lumotlar faqat 1990-yillarning boshlarida oshkor qilingan. 1969 yilda suratga olingan “Diqqat, tsunami!” badiiy fil'mining chiqarilishi bundan mustasno edi. Rasmiylar fil'mni suratga olishga ruxsat bergan, chunki unda Severo-Kurilsk haqida hech narsa aytilmagan. Hozirda Severo-Kurilskda, Xotira maydonida 2236 qurbonning ismlari (jasadlari aniqlanganlar) va uchta yodgorlik belgisi - ikkita ommaviy qabr va yodgorlik mavjud.

Abror Zohidov