Мемориал Боку шаҳрида, “Оналар чорлови” монументи ёнида ўрнатилиши режалаштирилган, ҳаммаси тайёр эди. Бироқ Президент бундай ёдгорликни Хўжайли заминининг ўзида ўрнатиш керак, деб ҳисоблади. Орадан 11 йил ўтди ва ғолиб давлат раҳбари Хўжайлида ёдгорлик пойдеворини қўйди. Шу йиллар давомида у ерлар озод бўлишига, душман мағлубиятга учрашига, Қорабоғга ҳаёт қайта келишига ишонди. Президент Илҳом Алиев ва Озарбайжон халқининг адолат тантанасига бўлган ишончи ғалабани муқаррар қилди. 2024 йилнинг 28 майида – Озарбайжоннинг Мустақиллик кунида илк 20 та оила қайта тикланган Хўжайлига қайтиб келди...

Бугун Озарбайжоннинг кичик Хўжайли шаҳрида арман босқинчилари томонидан содир этилган геноцидга 33 йил тўлди. Илҳом Алиев Хўжайли қирғини қурбонлари хотирасига бағишланган ёдгорлик пойига пойдевор қўйиб, жамоатчилик вакиллари билан учрашди.

1992 йил 25 февралдан 26 февралга ўтар кечаси Арманистон қуролли кучлари Хўжайлини қуршаб олди. Қочишга уринган тинч Хўжайли аҳолисини қирғин қилиш чоғида 613 киши ҳалок бўлди, 1000 нафар фуқаро тан жароҳати олди ва ногирон бўлди. 106 нафар аёл, 63 нафар ёш бола, 70 нафар қария ҳалок бўлди, 8 та хонадон бутунлай вайрон бўлди. 25 нафар бола ота-онасидан, 130 нафари ё отаси, ёки онасидан айрилди. Фожиа юз берган кечада 1 275 нафар тинч аҳоли гаровга олинган эди. Шундан 150 нафарининг тақдири ҳалигача номаълум.

Озарбайжон Олий суди веб-сайтида айтилишича, Хўжайлини босиб олиш иши бўйича тергов материалларига кўра, арман тўдаларидан ташқари, майёр Сейран Оҳанян қўмондонлигидаги МДҲ кучларининг 366-полкининг 1-, 2- ва 3-баталёни ҳамда Евгений ҳужумида 50 дан ортиқ арман офицерлари ва полкнинг генераллари ҳам иштирок этди.

Ҳужум бошланишидан олдин Хўжайлини тарк этишга муваффақ бўлганлар тоғ ва ўрмонларга қочишга ҳаракат қилишди, аммо уларни арман пистирмалари кутмоқда эди. Омон қолганларнинг сўзларига кўра, арманлар тирикларни ҳам, ўликларни ҳам қийнаган. Ҳомиладор аёлларнинг боши ва бошқа тана аъзоларини кесиб, куйдириб, болаларнинг кўзларини ўйиб, қоринларини ёриб юборишган. Хўжайлига ҳужум пайтида арман тўдалари тақиқланган 5,45 калибрли патронлар ва кимёвий қуроллардан фойдаланган.

Хўжайли қирғинида қатнашган ҳарбий қисмлардан бирининг контрразведка бўлими бошлиғи, полковник В.Савелев “Махфий ҳисобот”да кейинроқ ёзганидек: «Буларнинг барчасини ёзмасдан туролмайман. Мен одамларнинг – аёллар ва болалар, ҳомиладор жувонларнинг отиб ўлдирилган жасадларини унута олмайман. Барча озарбайжонликлар мени кечирсин, Кремлга бу воқеалар ҳақида ёзганман. Мудофаа вазирлигининг бош разведка бошқармасига буни ўқинг ва рус зобитларининг шаъни қандай булғанганини билиб олинг, – дедим».

Кўплаб хорижлик журналистлар Хўжайлининг қўлга олинишига гувоҳ бўлишди. Юзлаб фотосуратлар олинди ва ўнлаб одамлар билан суҳбатлар ўтказилди. Журналистларга Хўжайли қирғини ва арманларнинг ваҳшийликлари ҳақида ёзиш тақиқланган эди. Кейинчалик тўпланган материалларнинг озгина қисми матбуотда пайдо бўлди.

Бир йил аввал, Хўжайлидаги геноциднинг навбатдаги йиллигига бир неча кун қолганда, қайта тикланаётган шаҳар учун янги сув ва канализация тармоқларини тортиш ишлари давомида яна бир оммавий қабр топилди. Бош прокуратура маълумотларига кўра, қолдиқлар тўрт кишига, жумладан, 4-5 ёшли болага тегишли бўлиши тахмин қилинди. Қолдиқларда ўлимидан олдин қийноққа солинганини кўрсатадиган бир қатор белгилар мавжуд. Дафн қилинган жойнинг ўзи камида 25 йиллик эди.

Ўтган йилнинг февраль ойида ҳибсга олинган арман фашисти Бегларян кўрсатган жой – Аскеран қалъасида қидирув ишлари якунланди. Терговга берган кўрсатмасида у Хўжайлини босиб олиш пайтида Аскерон орқали Агдамга ўтмоқчи бўлган шаҳар аҳолиси қалъа ёнида ўлдирилгани ва ўша ерда дафн этилганини айтди. Арманлар хўжайлиликларга йўлак очиб беришни ваъда қилиб, алдаган, бироқ уларни Аскеронда пистирма кутиб турган. Бегларян ярадорларни қандай тугатишганини ва ўликлардан заргарлик буюмларини қандай олиб кетишганини айтиб берди. Жиноятчининг сўзларига кўра, жасадлар кўп бўлган, бу ерда тахминан бир ҳафта ётиб, кейин кўмилган.

Ҳайдар Алиев жамғармаси ташаббуси билан амалга оширилаётган «Хўжайлига адолат!» кенг кўламли кампания дунёнинг турли бурчакларида фаол иш олиб борди. Кўплаб тадбирлар ва тақдимотлар ўтказилди, китоблар нашр этилди, мақолалар ёзилди, кўргазмалар уюштилди. Озарбайжон ўнлаб йиллар давомида халқаро тузилмалар ва кучлар томонидан адолатга эришмоқчи бўлди, аммо, охир-оқибат, фақат унинг ўзи ўз саъй-ҳаракатлари билан адолатни тиклаши мумкинлигини англаб етди. Ва у бунинг уддасидан чиқишди. Иккинчи Қорабоғ урушидан кейин Хўжайли арман қуролли кучлари ва Россия тинчликпарвар кучлари назорати остида қолган бўлса-да, Президент Илҳом Алиев, Хўжайли аҳли ва бутун халқ Хўжайли озод қилинмай туриб, ҳудудий яхлитликни тўлиқ тиклаб бўлмаслигини яхши биларди. Мақсадга 2023 йил сентябрда эришилди ва 15 октябрь куни Хўжайли шаҳрида Озарбайжон давлат байроғи кўтарилди.

Хўжайли тўлиқ вайрон бўлмади, чунки арманлар озарбайжонларни қувиб, уларнинг уйларига жойлашдилар. Босқинчилар қилмишларидан пушаймон бўлишмади, аксинча ҳамма нарсани тўғри бажарганига ўзларини ишонтиришди. Ҳозир хўжайлиликларнинг уйлари таъмирланиб, ҳақиқий эгаларига топширилган.

Президент Илҳом Алиев айтганидек, Озарбайжон жанг майдонида жиноятчилардан қасос олди. «2020 йилда ҳам, ўтган йилнинг сентябрь ойида ҳам ҳарбий амалиётларимиз халқаро гуманитар қонунларга тўла мос равишда амалга оширилди. Буни ҳамма билади ва ҳеч ким бизга қарши даъво қила олмайди. Бу яна бир бор халқимизнинг буюклигини кўрсатади. Гарчи ҳар биримизнинг қалбимизда қасос туйғуси бор бўлса-да, бу қонли тарихга 30 йил ўтди, бу ҳужжатларни томоша қилинг, аммо даҳшатли туйғуларга йўл қўйманг. Айни пайтда биз буюк миллат вакилларимиз», – деди Президент Илҳом Алиев.

Ҳа, Озарбайжон халқи ўзининг маънавий буюклиги, инсонпарварлиги, қудратини ҳаммага исботлаб берди. Хўжайли хотираси қалбларимизда руҳ қуввати ва адолатга ишонч тимсоли сифатида мангу сақланиб қолади.

Лейла ТАРИВЕРДИЕВА