Хоразм...

Тарихи минг турли афсона-ю ривоятлар билан чулғанган, Марказий Осиёдаги икки буюк саҳро – Қорақум ва Қизилқум ўртасида ястаниб ётган қадимий юрт.

Авестонинг «Яшт» қисмида «Минг ирмоқли дарё», «Кўллар ва ўтлоқларга бой ўлка» сифатида мадҳ этилган; Зардуштийда Хваиризем, эски форсийчада Уваразмис, лотинчада Хорасмия, юнончада Хоразмия, арабчада Хворазм, яна бир жойда «Қуёшли ер», бошқа жойда «Қуёшли ўлка» дейилмиш оқсоч будуннинг нуроний минтақаси.

Бехистун битикларида, Геродот, Гекатей асарларида қайта-қайта зикр этилган, Зардуштийлар ҳосилдорлик маъбуди Анаҳита дея таърифлаган, милоддан аввалги тўртинчи асрнинг иккинчи ярмидаёқ мустақил давлат сифатида етти иқлим тан берган довруғли салтанат; бир замонлар Фарғонадан Грузия ҳудудларига қадар, Қозоғистон чўлларидан Ҳинд океани соҳилларигача эгаменлик қилган қудратли империя.

Дам гуркираб ривожланган, дам оғир инқирозларни бошидан кечирган бу замин ўз бошидан нималарни ўтказмади-ю нималарни кўрмади, дейсиз? Искандардан Дорогача, Пётрдан Шўрогача дунёга келган босқинчи зоти борки, ҳаммаси Хоразм заминига кўз олайтирди. Хоразм халқи, унинг мард ва баҳодир саркардалари асрлар давомида ғанимларга қарши мардона курашдилар, бирда енгдилар, бирда енгилдилар, бирда эгдилар, бирда эгилдилар, аммо ҳеч қачон синган эмас.

Ёғийларни зир титратган, Чингизхондек буюк ҳукмдорни: «Жалолиддин Мангубердидек қаҳрамон фарзанди бор ота нақадар бахтлидир», дея тан олишга, ҳавас ва ҳасад қилишга мажбур этган ҳақиқий халқ қаҳрамони эди Жалолиддин Мангуберди.

Чингизхоннинг юқоридаги сўзларини орадан неча юз баҳорлару неча юз қишлар ўтгач, шу йилнинг июнь ойида Хоразмда бўлган Мўғулистон Президенти Ухнаагийн Хурэлсух яна бир бор тасдиқлади.

– Биз тарихдан биламизки, Чингизхон Хоразм саркардаси Жалолиддин Мангубердининг жангдаги жасоратини кўриб, «Агар ўнта ўғлим бўлса, битта Жалолиддинга алмашардим!» дея хоразмлик йигитни ўнта мўғулга тенглаштирган, – деди Мўғулистон Президенти. – Бу тарихий ҳақиқат. У дунё тарихчилари томонидан ҳам тасдиқланган, ҳам тан олинган Мен бу заминни уч кун давомида зиёрат қилар эканман, Хоразмнинг тарихий обидалари, осори-отиқалари, маданияти, санъати, аҳолисининг меҳмондўстлигини кўриб, бунга амин бўлдим.

Ҳа, 11 йил мўғул босқинчиларига қарши курашган, 32 йиллик умрида 300 дан ортиқ жангларда иштирок этиб, душманларга қақшатқич зарбалар берган паҳлавон саркарда, ботирларнинг Ботири, мардларнинг Марди, алпларнинг Алпи эди Султон Жалолиддин Мангуберди.

Ватан мустақиллиги туфайли қаҳрамонлиги афсоналарга айланиб кетган саркарданинг хотирасини абадийлаштиришга алоҳида эътибор берилди. Давлатимизнинг юксак мукофотларидан бири – Жалолиддин Мангуберди ордени таъсис этилди. У ҳақда кинолар яратилди, шеъру достонлар ёзилди. Урганч шаҳрининг қоқ белида улкан мажмуа бунёд этилди. Мажмуа ўртасига саркарданинг бўйи 25 метрни ташкил этган салобатли ҳайкали ўрнатилди. Ҳайкал ёнига Жалолиддин Мангуберди битиктошининг нусхаси қўйилди. Эрон ҳудудидан келтирилган, оғирлиги 32 килограмм, баландлиги 30 сантиметр бўлган бу тошда Қуръони карим оятлари, Жалолиддин Мангуберди шажараси ёзилган.

Мазкур ёдгорлик мажмуасини бунёд этиш ғояси 2018 йилда Президент Шавкат Мирзиёев томонидан илгари сурилган эди. Муборак ташаббус хоразмликлар томонидан қўллаб-қувватланди. Қисқа даврда қарийб 8 гектарлик ҳудуд бутунлай янгидан бунёд этилди. Бу ерга 18 мингга яқин манзарали дарахт кўчатлари, гуллар экилди. Шаҳарнинг марказий майдони остидан ўтадиган, тўрт қаторли, узунлиги 500 метр бўлган ноёб автомобиль туннели ишга туширилди.

2022 йилнинг 29 август куни эса ёдгорлик мажмуасининг тантанали очилиш маросими бўлди.

– Чақмоқдек қисқа умри мобайнида ўзбек халқига хос бўлган Ватанга чексиз муҳаббат ва садоқат, юксак ҳарбий салоҳиятни намоён этиб яшаган Жалолиддин Мангуберди каби буюк аждодларимиз билан ҳар қанча фахрлансак, ғурурлансак, арзийди, – деди мамлакатимиз раҳбари ҳайкалнинг очилиш маросимида. – Ишонаман, орадан йиллар, асрлар ўтади, Султон Жалолиддин ҳамиша юртимизни кўз қорачиғидек асрабавайлаш, унга фарзандлик меҳри, иймон-эътиқод билан хизмат қилишнинг ўчмас тимсоли бўлиб қолади.

Шундай бўлди!

Бир қўлида учқур тулпор жиловини маҳкам тутиб, иккинчи қўлида ўткир қиличини баланд кўтарганча Ватан ҳимоясига отланган Жалолиддин Мангуберди даҳоси эндиликда минг-минглаб қалбларни азим дарё – Жайҳун мисоли она Ватанга меҳру муҳаббат туйғулари билан тўлдирмоқда. Ҳайкалнинг очилиш кунида Президентимиз яна бир хайрли ишга бош бўлдилар.

– Бугунги замонавий илм-фаннинг, электрон кашфиётларнинг туб замини ал-Хоразмий бобомизнинг мислсиз илмий мероси билан боғлиқ. Биз бу билан нафақат фахрланамиз, балки унга муносиб бўлишимиз керак. Шунинг учун Урганч шаҳрида буюк олим номи билан аталадиган алоҳида шаҳарча барпо этишга қарор қилдик, – дедилар ўшанда.

Давлат раҳбарининг шу сўзларидан кейин Урганч халқаро аэропортига ёндош 130 гектарлик майдонда ал-Хоразмий шаҳарчасига пойдевор қўйилди. Қурилишга давлат хазинасидан 500 миллиард сўм ажратилди.

Шаҳарчада 104 та кўпқаватли уй, Ал-Хоразмий номидаги янги университет, истеъдодли болалар учун ихтисослашган мактаб, технопарк, офислар, инновация ва маданий марказлар, мактаб ва боғчалар, спорт мажмуалари бунёд этилмоқда.

Ҳозирга қадар бу ерда 72 та уй қуриб битказилди, яна 40 та уйга бугун-эрта бахтиёр одамлар кўчиб киради. Ҳайкалтарош Баҳром Норбоев аллома бобомиз Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг улуғвор сиймосини яратди. Ҳадемай буюк бобомизнинг муаззам сиймоси шаҳарча ўртасида, терак бўйи баландликда, азамат чинор каби фалак билан бўйлашиб туради.

Самолётдан тушиб, шаҳарга қадам қўйган меҳмонлар дастлаб ал-Хоразмий даҳосига ҳурмат бажо келтирадилар, кейин эса жаҳон илму фани тараққиётига беқиёс ҳисса қўшган Хоразм алломалари ҳузурига йўл оладилар. Хоразм эса даҳолар ўлкасидир.

Христофор Колумбдан беш юз йил олдин Атлантика уммони ортида қуруқлик, номаълум қитъа, яъни Америка борлигини айтиб, ернинг айлана шаклидаги харитасини яратган Абу Райҳон Беруний, араб тилининг мукаммал қонун-қоидаларини ишлаб чиққан, бутун мусулмон оламида Жоруллоҳ – Оллоҳнинг қўшниси, деган номга сазовор бўлган, сўзларни алифбо бўйича жойлаштириш усулини кашф этиб, Ўрта асрларнинг буюк лексикографи сифатида тан олинган ва асарлари араб мамлакатларида ҳозир ҳам қўлланма сифатида хизмат қилиб келаётган Маҳмуд Замахшарий, Нажмиддин Кубро, Паҳлавон Маҳмуд, Бурҳониддин Рабғузий, Ҳайдар Хоразмий, Сайфи Саройи, Роқим, Насимий, Андалиб, Огаҳий ва...

Бебаҳо илм маскани – Маъмун академиясининг ўзи бир дунё...

Бу академия X–XI асрларда Афинадаги «Платон», Боғдоддаги «Байт ул-ҳикмат» академиялари каби жаҳонга машҳур илмий даргоҳ эди. Бу ерда мавжуд барча диний ва дунёвий фанлар бўйича тадқиқот ва изланишлар олиб борилгани, минг-минглаб бебаҳо манбалар хазина янглиғ очилгани ҳам жаҳонга аён. Бу ерда ҳинд, юнон, араб олимларининг ишлари ўрганилган, «Батлимуси соний» – «Иккинчи Птолемей» деган фахрий ном олган Абу Наср ибн Ироқ, мантиқ, фалсафадан ташқари табобатда ҳам жуда машҳур бўлгани боис «Буқроти соний» – «Иккинчи Гиппократ» шарафига муносиб кўрилган Абулхайр ибн Ҳаммор каби алломалар Академия раҳбари Абу Райҳон Беруний билан ёнма-ён меҳнат қилганлар.

«Қадимги хоразмликлар астрономия илмини араблардан яхшироқ билганлар», деб ёзади Беруний ўзининг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида. «Бу фанни «ахтарвеник» – «юлдузшунослик» деб атаганлар», дейди яна олим хоразмликлар ҳақида тўлқинланиб.

Мазкур маълумотлар археологик тадқиқотлар натижаларида тасдиқланган. Чунончи, Тупроққалъа саройини қазиш пайтида мелодий III – IV асрларга оид, лойдан ясалган астрономик асбоблар топилган. Бу эса ўша даврларда Хоразмда муҳим астрономик кузатувлар олиб борилганидан далолат беради. Ҳатто, Қўйқирилган қалъада расадхона бўлган, деган тахминлар ҳам мавжуд. Маъмун академиясида яратилган илмий ғоялар, математика, астрономия, тригонометрияга оид тадқиқотлар жаҳонда илм-фан тараққиётига катта таъсир кўрсатибгина қолмай, балки Янги Дунёни очишда ҳам улкан роль ўйнади, Европа тараққиётига жуда катта ёрдам берди ҳамда жаҳон фани ва маданиятининг юксалишига улкан таъсир кўрсатди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хоразм Маъмун академиясини қайтадан ташкил этиш тўғрисида»ги фармонидан сўнг Академия қадимги мавқеини яна тиклай бошлади. Илм даргоҳи таниқли олимлар, фан арбоблари, жаҳоннинг машҳур академиялари билан мустаҳкам алоқа ўрнатди. Алқисса, Академия – халқаро илмий анжуманлар ўтказиладиган масканга айланди.

Мўътабар манзилни янада кўркам ва обод қилиш йўлидаги ишлар эса давом этмоқда. Ҳадемай Академия биноси олдидаги 2 гектарлик боғ «Буюк алломалар» номли очиқ осмон остидаги «смарт» музейига айлантирилади. Хоразм юртида камол топган буюк алломаларнинг ибратли ҳаёт йўли, бой ижодий мероси бир неча хорижий тилларда интерактив усулда сайёҳларга тақдим этилади.

Вилоятда ёш авлодни улуғ бобокалонлар руҳида тарбиялаш, уларнинг ўқиш-ўрганишлари учун керакли шарт-шароитларни яратишга бўлган эътибор ҳам тобора кучайиб бормоқда.

2 мингдан зиёд мактабгача таълим ташкилотлари, 555 та умумтаълим мактаблари фаолият юритяпти бугун Хоразмда. Таълим қамрови 82,9 фоизга етди. 2018 йилда бу кўрсаткич 27 фоиз эди. Бундан ташқари, 25 та касб-ҳунар мактаблари, 13 та техникум, 7 та коллеж, 4 та академик лицей ёшлар ихтиёрида. 8 та олийгоҳда таҳсил олаётган талабалар сони эса 54 мингга яқин. 2016 йилда олий таълим муассасаларининг сони 3 та бўлиб, уларда 8,5 минг нафар талабага ўқиш имкони бор эди, холос.

Вақти келиб, бу ёшлар орасидан Берунийлар, Хоразмийлар, Замахшарийлар ва Ошиқ Ойдин, Феруз, Бола Бахши, Ожиза каби олимлару фозиллар, созанда-ю хонандалар етишиб чиқса, не ажаб!

Хоразмни – Хоразм санъатисиз тасаввур қилиш қийин.

Хоразм мақоми, рақслари, бахшилари, халфаларини эслаганингиз ҳамоно дилингизда ўзгача шукуҳ уйғонади. Хоразм Шашмақомининг бизгача етиб келган шакли – олти мақом (Рост, Бузрук, Наво, Дугоҳ, Сегоҳ, Ироқ) тизими эса дунёда йўқ. Мақом санъати азалдан кўз қорачиғидек асралган Хоразмда. Ҳукмдорлар махсус қарорлар қабул қилган, фармонлар чиқарган. 1882 йилда қабул қилинган ҳужжатларнинг бирида шундай сўзлар бор: «Бизким Хоразм мамлакатининг Олий хоқони Муҳаммад Раҳимхон Соний қуйидаги Фармони Олийга имзо чекдик. Хоразм мақомлари халқнинг дахлсиз мулки, деб эълон қилинсин. Ушбу Фармони Олийга шак келтирган ва мақомларни камситган, ёйинки у(лар)ни бузуб ижро этган кимсалар қаттиқ жазолансин».

Мақом каби хоразмча рақсларни асраш ва улуғлаш ҳам воҳада халқ мулкига, уларни ривожлантириш эса барчанинг эътиқодига айланган. Тасаввур қилинг, хотин-қизларнинг билакларига қўнғироқчалар тақиб хиром этишлари, бошларидаги тақятузи, кўкракларига осилган шокилалар, пешоналарига боғланган манглай тузи, қулоқларидаги сирғалар, билакларидаги билакузукларнинг рақс усулларига мос равишда сеҳрли образга айланиб кетишлари қайси мамлакатда, қайси халқда бор? Бошига чугурма, устига тўқ рангли камзул кийган йигитларнинг бармоқларини қарсиллатиб, ғоз туриб ўйнашлари, гавда ва қўлларининг оҳангга мос титраши, елка қоқиб, чўкка сакраб, қайроқларда усул беришлари-чи?

Борми ер юзининг бирон жойида? Бундай сеҳрли рақслар дунё-дунё қувонч, ҳаяжон бағишлайди ҳар қандай юракларга.

«Чағаллоқ», «Норим-норим», «Оразибон», «Лазги»... Буларнинг ҳар бири бетакрор мўъжиза! Бола бахши, Ошиқ Ойдин, Жуманазар бахши, Қаландар бахшилар «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Авазхон», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Қоракўз Ойим», «Гулруҳ пари» каби халқ достонларини куйлаганда; Хонимжон халфа, Онажон халфа, Бибижон халфа, Шарифа халфаларнинг жарангдор овозини эшитганда; Ҳожихон Болтаев, Комилжон Отаниёзов, Коммуна Исмоилова, Ортиқ Отажонов, Олмахон Ҳайитоваларнинг қўшиқларини тинглаганда сел бўлмасликнинг борми иложи?

Санъатга эътибор йилдан-йилга кучайиб бораётгани янаям қувончли. Вилоятда мусиқа мактаблари, театрлар очилди, устоз – шогирд анъанаси йўлга қўйилди. «Лазги» халқаро рақс фестивали, «Халқаро бахшичилик санъати» фестивали каби халқаро анжуманлар ўтказилди. «Лазги» оҳанглари қадим Хиванинг афсонавий миноралари узра акссадо берганида, жаҳоннинг турли бурчакларидан келган сайёҳлар қанчалар ҳаяжонга тушганини сўз билан ифодалаш қийин. Зеро, Хива ўзининг неча минг йиллик тарихида ҳеч қачон кўрмаган эди бундай гўзал байрамларни.

Хивани жаҳондаги энг қадимий шаҳарлардан бири, дейилади. Бу рост. Аммо унинг қачон пайдо бўлгани, неча ёшда экани, гарчанд, 2500 йиллиги нишонланган эса-да, ҳали-ҳануз аниқ-тиниқ маълум эмас.

XVII асрда яшаган тарихчи Худойберди бин Аваз Муҳаммаднинг ёзишича, шаҳарнинг асл номи Рамл бўлиб, қумлоқ деган маънони билдиради. Кейинчалик бу ном Хейвақ, ундан кейин Хивага айланади.

Шаҳар Хоразмдан Хуросонга бориладиган муҳим савдо йўлида жойлашгани учун Ўрта Шарқ, Марказий Осиё ва Волга бўйидаги кўпгина шаҳарларнинг ўзаро боғланишида муҳим роль ўйнаган. Ғарбий Эрон, Озарбайжон, Ироқ, Самарқанд, Ҳирот каби давлат ва шаҳарларда зарб қилинган 147 та тангадан иборат хазинанинг топилгани бу заминда азалдан савдо алоқалари ривожлангани ва пул муносабатлари бўлганидан дарак беради. Шу боис, «Хива Хоразмда деҳқончилик, саноат, тўқувчилик ривожланишига катта туртки берган шаҳар ҳисобланади. XVIII асрнинг 70-йилларида Хивага келган Ф.Ефримов ёзадики, «Хивада жуда кўп миқдорда пахта ипи йигирилади, ундан калава ҳосил қилинади, калавадан эса чодир, дока, қалин мато тўқилади, Россияда булардан хом сурп, гулли чит, ола-була газмоллар, тўр, бурмет, бўз ва бошқа турли матолар олинади ва бошқа давлатларга юборилади».

Ҳамиша босқинчиларнинг кўзини ўйнатган Хива асрлар давомида юзлаб талатўпларни бошидан ўтказди. Курашларда тобланган шаҳар ўсиб-юксалиб «Минг гумбаз шаҳри» номини олди. Бетакрор ва нодир қиёфаси билан Марказий Осиёда тенгсиз шаҳарга айланди.

Бу ердаги Тош дарвоза, Ота дарвоза, Сайид Аловуддин мақбараси, Паҳлавон Маҳмуд меъморий мажмуаси, Араб Муҳаммадхон мадрасаси, Кўҳна Арк қалъаси, Тош ҳовли, Карвонсарой, Нуриллабой саройи, Калтаминор, Ислом Хожа мадрасаси каби обидалар ҳануз дунё аҳлини ҳайратга солиб келмоқда. Хоразм ҳудудидаги 260 дан зиёд маданий мерос объектларининг гавҳари ҳам Хивадир. Унинг очиқ осмон остидаги музей деб ном олган «Ичанқалъа» мажмуаси умумбашарият хазинаси сифатида ЮНЕСКО рўйхатига киритилган. Хива 2020 йилда Туркий дунёнинг маданий пойтахти деб эълон қилинди, 2024 йилда эса Ислом дунёсининг туризм пойтахти бўлди. Бозорлари Хоразм қовунлари, Амударёдан янги тутиб келтириб қовурилган балиқлари билан ном қозонган Хива сўнгги ўн йилда йигитлардек ёшарди. Яшаришининг сабаби – қадим қўрғон ичида ва унга ёндош ҳудудда яна бир замонавий қўрғон – «Арда Хива» шаҳри қад ростлади. Бир томони 150 гектарли Ғовуккўлга туташиб кетган «Арда Хива»да қисқа фурсатда 17 та меҳмонхона, 9 та ресторан, 3 минг ўринли амфитеатр, 5 та кино ва концерт зали, кўргазмалар павильони, 70 та дўкон, 300 та савдо растаси, 11 та ҳунармандлар уйи ишга туширилиб, 2 мингта иш ўрни яратилди. Яна бир хушхабар – Хива туманидаги 2 минг 400 гектар ер Хива шаҳрига ўтказилиб, бу ерда «Саҳро юлдузи» туристик мажмуаси бунёд этилмоқда. Ҳадемай Ичан қалъа Хоразмнинг тарихий, «Арда Хива» эса замонавий ташриф қоғозига айланади.

Сўнгги йилларда Хивага пўлат излар ётқизилиб, замонавий вокзал қурилиб, «Бухоро – Урганч – Хива» темир йўлининг тўлиқ электрлаштирилгани ҳам унутилмас воқеадир.

Яқин келажакда эса шаҳарга «Жалолиддин Мангуберди» номли «Тошкент – Хива» тезюрар поезди келади.

Шуни ифтихор билан таъкидлаш керакки, фақат Хива эмас, вилоятнинг барча шаҳру қишлоқларида улкан ўзгаришлар юз беряпти. Ўзимиз тугул хорижлик сайёҳларни ҳам ҳайратлантирмоқда бу янгиликлар. Шундай катта имкониятлари бўла туриб, нега шу пайтгача улардан фойдаланилмади, деган саволларнинг бот-бот қулоққа чалинаётгани ҳам бор гап. Лекин ҳозир масала кимнидир қоралаб, кимнидир мақташда эмас. Гап шундаки, хазина ҳеч қачон ғойибдан келмайди. Тиришқоқнинг тешаси, тошга чега қоқади, агар у тиришса, агар кимдир уни меҳнат қилишга илҳомлантирса, эртасига, индинига – келажагига ишонтирса, инонтирса. Яратганнинг Ўзи халқимизга Шавкат Мирзиёев тимсолида худди шундай мўътабар инсонни берди. Кейинги саккиз йил ичида аҳли олам кўрди, кўрмоқда бу зотнинг нималарга қодир эканини. Шавкат Мирзиёев нафақат Ватанимизда, балки Марказий Осиёда, бутун Осиё ва Европа мамлакатларида тинчликсевар ташаббуслари, инсонпарвар ғоялари билан ҳурмат-эътибор қозонмоқда. Халқларнинг дуоларига, мамлакатларнинг юксак орден ва мукофотларига сазовор бўлмоқда.

– Президентимиз Хоразмни уйғотди, Хоразмга янги Ўзбекистонни олиб кирди, – дейди халқ депутатлари Хоразм вилояти кенгаши депутати, «Дўстлик» ордени соҳиби Райимбой Шержонов. – Ҳар гал келганларида заминимизни обод, дастурхонимизни тўкин қилиш, йирик қурилишларни амалга ошириш учун қатор-қатор ташаббуслар ва катта-катта маблағлар олиб келадилар. Виждон билан айтсам, охирги 8-9 йил давомида Хоразм заминида гулга кирган боғларнинг ҳаммаси Президентимиз ташрифларининг меваларидир.

Ҳақ гап.

«Арда Хива» дейсизми, Хивага поезднинг келиши дейсизми, Мангуберди ёки ал-Хоразмий мажмуалари дейсизми, Саҳро юлдузи ёки очиқ осмон остида «Буюк алломалар» «смарт» музейи дейсизми, Хоразм шакар заводи ёки «Дамас»ларни қаторлаштириб ишлаб чиқараётган автомобиль заводи, Урганч халқаро аэропортининг тамомила янгидан қурилиши ёки кўчаларни тўлдириб юрган «ЕВРО-5 талабларига муносиб автобуслару «Бухоро – Урганч – Хива» темир йўлининг электрлаштирилиши дейсизми, ҳамма-ҳаммаси, ҳатто, воҳага 1 миллион туп гужум экишу жийдани кўпайтиришни бош меъмори ҳам Президентнинг шахсан ўзларидир. Шу жойда Президент ташаббусларининг биттаси – «Жалолиддин Мангуберди» тезюрар поезди йўлга чиққач, халқимизга қанчалар наф келажагини озгина изоҳлайлик. Учқур от йўлга чиқиши билан Тошкентдан Урганчга келиш вақти икки баробар – ҳозирги 14 соатдан 7 соату 40 минутга қисқаради. Поезд йилига 3 миллиондан ортиқ йўловчига хизмат кўрсатади. Тасаввур қилинг, бир маҳаллар Хивадан Тошкентга бориш учун 15-20 соатлаб йўл юрадиганлар энди 7 соату 40 минутда манзилга етадилар! Янги Ўзбекистон нима эканини англамаётганлар учун бу ҳам ойдин бир кўзгу, шундай эмасми?!

* * *

Мамлакат раҳбарининг бугун кечагидан, эртага бугунгидан шиддатлироқ интилишга, изланишга, меҳнат қилишга даъвати ҳамда барча жабҳада шахсий ибрат-намуна кўрсатишлари жонажон Ўзбекистонимизнинг кундан-кун чирой очишига сабаб бўлаётгани, кекса-ю ёшнинг вужудига дарё-дарё илҳом бағишлаётгани аён ҳақиқат.

Йўлбошчинг доно бўлса, узоғинг яқин, манзилинг обод, режаларинг бутун бўлади. Хоразмликларнинг 2025-2030 йилларга мўлжалланган режалари ҳам аниқ ва ишончли. Вилоятнинг жамики овул-туманлари 4-5 йилдан сўнг қандай кўриниш касб этиши моҳир мўйқалам соҳибининг ноёб асаридек аниқ тасвирланган режаларда. Биргина мақолада уларга батафсил тўхталишнинг иложи йўқ, албатта. Шул боис айримларига эътибор қаратамиз.

Жорий йил ноябрь ойида ҳудудда янги қуёш электр станцияси ишга тушади. 177 гектар майдонда жойлашган мазкур станция ишга тушгач, йилига 240 гигаватт-соатдан ортиқ қайта тикланувчи энергия ишлаб чиқаради. Натижада, йилига 230 минг тоннадан ортиқ карбонат ангидрид чиқиндиларини камайтириш ва 60 мингга яқин уйларни тоза энергия билан таъминлаш имкони пайдо бўлади.

Қўшкўпирда 175 гектар ер саноат зонасига қўшилиб, 1 миллиард долларлик лойиҳаларга йўл очилади. У ерда электротехника, кимё, машинасозлик ва фармацевтика йўналишида 2 мингта иш ўрни яратилади.

Шовот каналининг ҳимоя зонаси 50 метрдан 25 метрга қисқартирилиб, 30 миллион долларлик лойиҳалар амалга оширилиб, 1 триллион сўмлик хизматлар кўрсатилади ва 2,5 мингта янги иш ўрни пайдо бўлади. Ғазовот ва Полвон каналлари атрофида ҳам 50 миллион долларлик лойиҳалар устида иш олиб борилмоқда.

Қўшкўпирда паррандачилик, Боғотда балиқчилик, Янгиариқда полиз, шоли ва балиқ етиштириш бир неча баробар кўпаяди.

Эроннинг балиқчиликка ихтисослашган «Beyza Feed Mill» (BFM Group) компанияси қиймати 25 миллион долларга тенг балиқчилик кластерини барпо этади.

Хитой «уй саноати» тажрибаси асосида Боғот, Янгиариқ, Янгибозор, Қўшкўпир, Урганч туманларида жун ва пиллани қайта ишлаш, Ҳазорасп, Хива, Тупроққалъа ва Хонқада гилам тўқиш ҳозиргидан-да оммалашади. Ипакчилик ва гиламчилик кооперациялари сони кенгайиб, хонадонларда энг замонавий ихчам ускуналар ўрнатилади. Бунга 100 миллион сўмгача гаровсиз кредит берилаётгани янада аҳамиятлидир.

Шунингдек, вилоятда қиймати 10 миллиард долларлик йирик газкимё мажмуасини барпо қилиш бўйича илғор хорижий компаниялар билан музокаралар олиб борилмоқда. Бу лойиҳа ҳам албатта, амалга ошади ва йилига 2,5 миллион тонна юқори қўшилган қийматли полимерлар ишлаб чиқарилиб, 3 мингта янги иш ўрни яратилади.

Аёнки, Хоразмнинг асосий драйверидан бири туризмдир. Туризмни ривожлантириш бўйича 3 йиллик дастур тузилган. Дастурга асосан, сайёҳларга бир йил давомида чекловсиз Хоразмга кириш учун «Ўзбекистон – менинг иккинчи уйим» виза тизими жорий қилинади. Урганч шаҳрида «Лазги» ва «Авесто» музейи ташкил қилинади. Меҳмонхона ва дам олиш масканлари қуриш, мавжуд ўринларни кўпайтириш учун имтиёзли кредитлар берилади. Бу орқали Хоразмга хорижий туристлар оқими 1 миллионга, маҳаллий сайёҳлар сони 4 миллионга етказилиб, 20 минг иш ўрни яратиш имконияти пайдо бўлади.

Сайёҳлар ва аҳолига қулайликлар яратиш учун «Урганч – Хива» троллейбус қатновининг оралиқ вақти қисқартирилади, Урганчдан Хива ва Хонқага электробус қатнови йўлга қўйилади.

Хитой ва бошқа давлатлардан шўр тупроққа чидамли пахта навларини олиб келиб етиштириш ва экин уруғларини сертификатлаш учун Урганч шаҳрида махсус лаборатория, ҳар бир туманда эса 40 тадан кичик совуткичли омбор ташкил қилинади. Шоличиликда эса Филиппиндан олиб келинган шўрга чидамли навларни Хоразм шароитига мослаш, Жанубий Корея билан ҳамкорликда шоли уруғчилиги корхонасини ташкил этиш вазифалари амалга оширилади.

Хоразм бу заминда униб-ўсгувчи, бетакрор таъми, ўзгача ҳид ва кўриниши билан дунёда донг таратган қовунлари билан ҳам машҳур. Ҳай-ҳай, Худойимнинг бу неъматлари-я. Уларни қандай таърифлашни билмайсан киши. «Гулоби» ўзининг нафис ифори билан инсонни маст қилса, «Қизил қовун» қуёшнинг парчаси каби товланади. «Қиличбой бешак», «Қариқиз», «Туя қовун», «Тўёна», «Бўрикалла» антиқа ранг ва шакли билан ажралиб туради, «Ола замча», «Хоразм оқ новвоти»нинг ҳар бўлаги асал – асалдан-да тотли.

Айниқса, «Гурвак». Хоразм қовунчилигининг рамзи ҳисобланмиш гурвакнинг ер юзида ўхшаши ҳам, муқобили ҳам йўқ. Уни бир марта тўйиб истеъмол қилсангиз, таркибидаги моддалар танангизда бир йил, таъми эса тилингизда йиллар давомида сақланиб қолади. Гурвак ёз ойининг ўрталарида етилиб пишади ва саноқли кунларгина истеъмолда бўлади. Уни бир-икки ойдан ортиқ сақлаб бўлмайди. Шуниси чатоқ-да, тўғрими?..

Бугунги кунда воҳада қовунларнинг юздан ортиқ тури бор, дейишади. Тарихий манбаларда эса уларнинг тури бундан бир неча карра кўп бўлгани айтилади. Хусусан, машҳур араб сайёҳи ибн Баттута ва венгер олими Херман Вамбери воҳада қовуннинг 400 дан зиёд навлари етиштирилгани ҳақида маълумот беришган. Бошқа қўлёзмаларда бу заминда етиштирилган қовунлар муз билан ўралган қўрғошин қолипларда савдо карвонлари орқали дунёнинг турли давлатларига экспорт қилингани айтилади. Бу анъана ҳозир ҳам давом этмоқда.

Президентимиз ташаббуси билан Хоразм қовунчилик мактабини қайта тиклаш, воҳа тупроғи ва иқлим шароитига мос, экспортбоп навларини кўпайтириш мақсадида Урганч давлат университети қошида қовунчилик маркази ташкил этилди, полизчилик йўналишида мутахассислар тайёрлаш йўлга қўйилди. Кейинги йилларда воҳада қовунни иссиқхона, ҳамда очиқ далаларда етиштириш бўйича илмий кластерлар ташкил қилинмоқда.

Ҳар йилнинг август ойида Хивада халқаро «Қовун сайли» фестивалини ўтказиш эса анъанага айланди. Уч кун давом этган сайл бу йил «Арда Хива» мажмуасида ўтказилди. Чиройли қилиб терилган, баландлиги қадим меъморий обидалар билан беллашадиган қовунларни етиштирган деҳқонлар меҳнатларига яраша даромад олишмоқда. Тезпишар қовунларнинг гектаридан 250 центнергача ҳосил олган деҳқон 100 миллион сўмлаб даромад топмоқда. Бошқа биронта экиндан бунчалар мўл даромад топиш қийин. Ўтган йили боғотлик Мурод Явмутов илк марта Буюк Британияга қовун экспорт қилди. Япония, Жанубий Корея каби давлатларга қовун мураббоси, қовун уруғи экспорт қилаётганлар сони тобора кўпайиб бораётгани ҳам лоф эмас, факт. Улар бир йилда хорижга салкам 1 миллион долларлик қовун уруғи сотишди. Бундай ютуқлар ўз-ўзидан келмаслиги аён. Хусусан, Хоразм шароитида. Воҳада суғорадиган сув ҳам, ичимлик суви ҳам бирдай муаммо. Гап шундаки, Амударё суви Хоразм далаларига ўзи билан фақат лойқани эмас, балки деярли бир миллион гектар экинзорнинг тузини, зовур сувларини ҳам оқизиб келади. Буларнинг бари ҳар йили суғориш тизимини лойқадан тозалаш ҳамда шудгорнинг шўрини ювиш учун катта миқдорда қўшимча меҳнат, куч ва маблағ сарфлаш заруратини келтириб чиқаради.

Шундай мураккаб шароитда ҳайратли натижаларга эришаётган Хоразм деҳқонлари шаънига ҳар қанча мақтовлар, олқишлар айтсангиз ҳам камлик қилади.

* * *

Рўзғори каттанинг ташвиши ҳам катта бўлади. Икки ярим миллионли йирик оила бўлмиш Хоразмда ҳам ўзига яраша кам-кўстлар, ҳал қилиш лозим бўлган муаммолар оз эмас.

Масалан, шундай йирик рўзғорда чиқиндиларни ташиш тизими замон талабига жавоб бермайди. Йўллар, транспорт масалаларида ҳам камчиликлар етарли. Электр ва газ таъминотидаги муаммолар, чорва моллари ўртасида тарқалган касаллик туфайли кўплаб молларнинг нобуд бўлаётгани, ерларнинг шўрланиши кучайиб, артизан сувлари истеъмолга ярамай қолаётгани ҳам оддий муаммо эмас. Вилоятнинг туристик салоҳиятидан етарли даражада фойдаланиш йўлидаги муаммоларни ҳал қилиш эса алоҳида масаладир.

– Яна иккита муҳим гап бор, – дейди Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Жаббор Раззоқ. – Биринчиси, Хива билан Бухоро ўртасида 300 километрдан зиёд чўл бор. Кўпгина сайёҳлар шу йўлдан келади Хоразмга. Аммо бирон ерда бирпас тўхтаб, ҳордиқ оладиган манзил йўқ. Икки қадимий шаҳар ўртасида худди Мисрнинг Қоҳира ва Александрия шаҳарлари оралиғидагидек шинамгина шаҳарча қурилса яхши бўларди. Иккинчиси, Хивада ҳам, сайёҳлар ташриф буюрадиган бош манзилларда ҳам ҳожатхона муаммоси ҳалигача ҳал қилинган эмас...

Тоғ тумансиз бўлмайди. Катта йўлга чиққан карвон сафар машаққатларидан қўрқмайди. Чангда ҳам, ёмғирда ҳам, қорда ҳам олдинга интилади. Хоразм карвони катта йўлда. У мардонавор меҳнати билан қийинчиликларни енгиб, Янги Ўзбекистон харитасида ўзининг иқтисодий ўсиш ва ривожланишдаги муваффақиятлари билан муҳим ўрин эгаллаб бормоқда. Иқтисодиётнинг асосий секторлари ҳисобланган қишлоқ хўжалиги, саноат, туризм ва инфратузилма яратишга қаратилган саъй-ҳаракатлар, давлат дастурлари ва инвестициялар мусаффо булоқлар сингари тараққиёт боғларига жўшқин ва тоза обиҳаёт олиб кирмоқда.

Ўтаётган йилимизнинг биринчи ярмига доир рақамлар фикримизни яна бир карра тасдиқлайди. Рақам бу – тарих. Олти ойда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 108,4 фоизга, қурилиш ишлари 109,9 фоизга, жами хизматлар 114,7 фоизга бажарилди. Мазкур соҳалар ва қишлоқ хўжалиги тармоқларида қиймати 1,6 триллион сўм бўлган 192 та лойиҳа ишга туширилди, 3905 та янги иш ўрни яратилди.

3905 та иш жойи, бу – 3905 одам, 3905 оила, 3905 рўзғор хотиржам бўлди, ўзига, болаларининг келажагига, эртанги кунининг ободлигига ишонч уйғонди, дегани.

Эсланг, кўз олдингизга келтиринг, нақадар мураккаб эди бундан 9-10 йил муқаддам битта, атиги биттагина иш ўрни яратиш. Иш жойи йўқлиги учун ким-кимларнинг эшигида мардикорлик қилишга, кўчасини супуришга мажбур эди минглаб ватандошларимиз. Янги корхоналарнинг ишга туширилиши, тадбиркорликка кенг йўл очилиши натижасида, албатта, вилоятда ишсизлик даражаси 5,4 фоиздан 4,7 фоизга, камбағаллик даражаси эса 11,9 фоиздан 9 фоизга пасайди. Бундан-да пасаяди ҳали – ишсизлар бўлмайди, Худо хоҳласа, Хоразм воҳасида.

Хоразм аҳли она Ватанимиз мустақиллигининг 34 йиллик тўйини ана шундай тўёналар, ширин ташвишлар, гўзал ғалабалар, ёруғ режалар оғушида қарши олмоқда.

Бу оламда неки бор, мавжуддир ўз тарихи.

«Авесто»дан шонлидир Хоразмнинг таърифи,

Бир пайтлар «Хорасмия», бирда «Қуёш ўлкаси».

Эҳ-ҳе, нелар кўрмади «Минг қалъа»ли елкаси,

Бир аждоди Массагет, Сиёвушдир алплари,

Чингизни зир титратган Мангуберди залплари.

Ҳар гули, ҳар чечаги гоҳ қизил, гоҳ сиёҳдир,

Аёзқалъа, Уйқалъа ҳаммасига гувоҳдир.

Хоразмий, Берунийдан, Паҳлавон Маҳмуд қадар,

Куброга она ватан, Огаҳийларга падар.

Босқин, суғиш, урҳо-ур, тўфонлар гирдобида,

Хива бўлиб тобланди ҳар қалъа, ҳар обида.

Замона айлаб таъзим Маъмунлар даҳосига,

Нурафшон онлар келди Хоразм воҳасига.

Наво кирди, кирди нур шаҳар, овул, кўлгача,

Шамоллар эсди ҳур-ҳур, Жайҳундан то Нилгача.

Бугун ой, юлдузларни мафтун этиб орази,

Булутлардан баландлаб бораётир Хоразм.

Вайрон бўлган қўрғонлар айланмоқда қасрга,

Халқ шиддати сиғмагай на назм, на насрга.

Ҳар нафасда янгилик, ҳар қадамда байрам, тўй,

Булутларни тебратар «Мақом», «Лазги», қўшиқ, куй.

Элнинг йўли биттадир, бирдир орзу армонлар,

Армонларга қанотдир шоҳона ҳур фармонлар.

Жайхун шиддати кўчган, йигит-қизлар қалбига,

Баргдай титрар еру кўк ғалабалар зарбидан.

Нуронийлар дуода:

– Юртга иқбол ёр бўлсин!

Халқимизнинг бахтига Ёшуллимиз бор бўлсин.

Абдусаид КЎЧИМОВ,

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзоси,

Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси