Inson yo'qolishi — shaxsiy fojia, jamiyat uchun sinov

Har kuni dunyo bo'ylab minglab insonlar bedarak yo'qoladi. Ularning ba'zilari o'z uylaridan chiqib ketganicha qaytmaydi, ba'zilari esa urush maydonlarida, qamoqxonalarda, yoki noqonuniy migratsiya yo'lida yo'qoladi. Inson yo'qolishi faqatgina uning qarindoshlari uchun emas, balki butun jamiyat uchun ham sarosimadir.

BMTning Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari Folker Turk N'yu-Yorkdagi Bosh Assambleya majlisida ushbu muammoni hal etish uchun xalqaro sa'y-harakatlarni kuchaytirish zarurligini bildirdi.

“Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissar sifatida va avvalgi faoliyatim davomida bedarak yo'qolgan insonlarning oilalari bilan dunyo bo'ylab uchrashganman. Shu yil boshida Damashqda “Sednaya” qamoqxonasining sobiq mahbuslari va ularning yaqinlari bilan suhbatlashdim. Ular hikoya qilgan og'riqli tafsilotlar meni chuqur ta'sirlantirdi,” – dedi.

Bedarak yo'qolishlar bo'yicha rekord darajadagi ko'rsatkichlar

2024 yilda Xalqaro Qizil Xoch qo'mitasi 56 559 ta inson bedarak yo'qolganini qayd etdi — bu so'nggi 20 yil ichidagi eng yuqori ko'rsatkichdir. Mutaxassislar bunga sabab qilib xalqaro gumanitar huquq me'yorlariga bo'lgan e'tiborsizlikni ko'rsatmoqda.

Yo'qolishning asosiy sabablari

Bedarak yo'qolish holatlarining katta qismi qurolli to'qnashuvlar, zo'ravonlik, inson savdosi va noqonuniy migratsiya bilan bog'liq. Odamlar ko'pincha o'ldiriladi, qiynoqqa solinadi, o'zboshimchalik bilan qamoqqa olinadi yoki izsiz g'oyib bo'ladi.

“Terrorizmga qarshi kurash” bahonasida amalga oshirilgan ta'qiblar ham ko'plab yo'qolishlarga sabab bo'lgan.

Xalqaro choralar va BMTning chaqiriqlari

Folker Turk barcha davlatlarni 2006 yilda qabul qilingan “Barcha shaxslarni majburiy yo'qotishlardan himoya qilish to'g'risida”gi xalqaro konventsiyani ratifikatsiya qilishga chaqirdi. Hozircha ushbu hujjatni faqat 77 davlat tasdiqlagan.

BMT vakili ta'kidlashicha, davlatlar majburiy yo'qotishlar uchun jinoiy javobgarlik joriy etishi, amnistiya va eskirish muddatlari jazosizlikka olib kelmasligi kerak. Shuningdek, yo'qolganlar va qamoqda saqlanayotganlar bo'yicha yagona reestrlar tashkil qilinishi, migratsiya yo'nalishlarida qidiruv-qutqaruv ishlari kuchaytirilishi zarur.

Jabrlanganlar va ularning yaqinlari — e'tibor markazida

Oliy komissarning so'zlariga ko'ra, yo'qolganlar yaqinlari ko'pincha yetarli huquqiy yordam ololmaydi, ba'zan hatto ularga tahdidlar ham yuz beradi.

“Har bir davlat jabrlanganlarning yaqinlarini, inson huquqlari himoyachilarini zo'ravonlik va tahdidlardan himoya qilish majburiyatini zimmasiga olishi lozim,” – deydi mas'ul.

U xalqaro hamkorlik muhimligini ta'kidlab, Bosh Assambleyaning 2023 yilda Suriyada Mustaqil institut tashkil qilish qaroriga misol keltirdi. Ushbu institut rahbari 2024 yil fevral' oyida birinchi marta Damashqqa tashrif buyurib, o'nlab yo'qolganlar oilasi bilan uchrashgan.

"U uch yildan beri yo'q. Biz hali ham kutib yashayapmiz"

Frantsiyada yashovchi Suriyalik muhojir ayol, Xadijat Shamal qizi Samiraning yo'qolgani haqida so'zlab berdi:

“U 18 yoshida Livan orqali Yevropaga chiqmoqchi bo'lgan. So'nggi marta telefon qilganida, “Ona, men chegaradaman,” dedi. Shundan beri darak yo'q. Uch yil o'tdi. Biz hali ham kutib yashayapmiz...”

Ekspert fikri: xalqaro huquqning qonuniy mexanizmlari kuchsiz

Jonatan Mak Gi, Xalqaro Qizil Xoch qo'mitasining Inson huquqlari bo'yicha maslahatchisi:

“Ko'plab mamlakatlarda bedarak yo'qolish masalasida huquqiy bazaning yetarli emasligi, jazosizlik va siyosiy irodaning yo'qligi sabab bu muammo yil sayin chuqurlashmoqda. Davlatlar bedarak yo'qolishni faqat statistika deb emas, inson hayotiga daxldor masala deb qabul qilishi lozim.”

Muxolif rejissyori: “Yo'qolganlarning ovozi bo'lishga majburman”

Belarusdagi siyosiy ta'qiblar oqibatida qo'shni mamlakatga qochgan rejissyor Alesya Jukova o'tgan yili noyob hujjatli fil'm ishlagan — “Soyada qolganlar”. U fil'mda izsiz g'oyib bo'lgan insonlar haqida hikoya qiladi:

“Meni o'ndan ortiq oila qabul qildi. Ulardan to'rttasining yaqinlari hanuz bedarak. Bu odamlar har kuni eshik qulfini qulflayotib, “Ehtimol, qaytadi!” deb umid qiladi. Men ularning ovozini dunyo eshitishi uchun fil'm suratga oldim.”

Inson huquqlari tashkiloti vakili: "Yo'qolish jamiyatni ichkidan yemiruvchi jarayon"

Mariya Espinoza, Human Rights Watch tashkilotining Lotin Amerika bo'yicha katta tahlilchisi:

“Kolumbiyada bedarak yo'qolish — bu oddiy hol. 50 mingga yaqin inson yo'qolgan. Bu nafaqat shaxsiy dard, balki butun jamiyatni shubha, qo'rquv va beqarorlikka olib keluvchi illatdir. Inson huquqlari ta'minlanmagan jamiyatda barqaror taraqqiyot bo'lishi mumkin emas.”

BMT va xalqaro tashkilotlarning takliflari

• Har bir davlat mustaqil qidiruv va ma'lumotlar reestri yaratishi kerak.
• Bedarak yo'qolganlar ishi yuzasidan amnistiya va jazodan ozod etish yo'li bilan faoliyat yuritish taqiqlanishi shart.
• Inson huquqlari himoyachilari va qurbonlar yaqinlari himoyalanishi zarur.
• Siyosiy iroda va xalqaro hamkorlik asosida samarali qidiruv tizimlari shakllantirilishi lozim.

Bedarak yo'qolish muammosi — faqat statistik raqamlar emas. Bu har bir raqam ortidagi inson taqdiri, og'riq va kutilmagan fojiadir. Ushbu global muammoni hal etish uchun xalqaro tashkilotlar, hukumatlar va jamiyatlar inson huquqlarini himoya qilish, xavfsizlikni ta'minlash va aniq javobgarlik mexanizmlarini joriy etishda birlashishi zarur.

Feruza RAHIMOVA,
ishonch.uz