Bir yil avval, ya'ni 2024 yil 26 fevral' kuni Prezident Ilhom Aliev Xo'jayli genotsidi yodgorligiga poydevor qo'ygan edi. Yodgorlik fojia sodir bo'lgan joyda barpo etilmoqda, biroq uning loyihasi, davlat rahbari aytganidek, ko'p yillar avval tayyorlangan.

Memorial Boku shahrida, “Onalar chorlovi” monumenti yonida o'rnatilishi rejalashtirilgan, hammasi tayyor edi. Biroq Prezident bunday yodgorlikni Xo'jayli zaminining o'zida o'rnatish kerak, deb hisobladi. Oradan 11 yil o'tdi va g'olib davlat rahbari Xo'jaylida yodgorlik poydevorini qo'ydi. Shu yillar davomida u yerlar ozod bo'lishiga, dushman mag'lubiyatga uchrashiga, Qorabog'ga hayot qayta kelishiga ishondi. Prezident Ilhom Aliev va Ozarbayjon xalqining adolat tantanasiga bo'lgan ishonchi g'alabani muqarrar qildi. 2024 yilning 28 mayida – Ozarbayjonning Mustaqillik kunida ilk 20 ta oila qayta tiklangan Xo'jayliga qaytib keldi...

Bugun Ozarbayjonning kichik Xo'jayli shahrida arman bosqinchilari tomonidan sodir etilgan genotsidga 33 yil to'ldi. Ilhom Aliev Xo'jayli qirg'ini qurbonlari xotirasiga bag'ishlangan yodgorlik poyiga poydevor qo'yib, jamoatchilik vakillari bilan uchrashdi.

1992 yil 25 fevraldan 26 fevralga o'tar kechasi Armaniston qurolli kuchlari Xo'jaylini qurshab oldi. Qochishga uringan tinch Xo'jayli aholisini qirg'in qilish chog'ida 613 kishi halok bo'ldi, 1000 nafar fuqaro tan jarohati oldi va nogiron bo'ldi. 106 nafar ayol, 63 nafar yosh bola, 70 nafar qariya halok bo'ldi, 8 ta xonadon butunlay vayron bo'ldi. 25 nafar bola ota-onasidan, 130 nafari yo otasi, yoki onasidan ayrildi. Fojia yuz bergan kechada 1 275 nafar tinch aholi garovga olingan edi. Shundan 150 nafarining taqdiri haligacha noma'lum.

Ozarbayjon Oliy sudi veb-saytida aytilishicha, Xo'jaylini bosib olish ishi bo'yicha tergov materiallariga ko'ra, arman to'dalaridan tashqari, mayyor Seyran Ohanyan qo'mondonligidagi MDH kuchlarining 366-polkining 1-, 2- va 3-batalyoni hamda Yevgeniy hujumida 50 dan ortiq arman ofitserlari va polkning generallari ham ishtirok etdi.

Hujum boshlanishidan oldin Xo'jaylini tark etishga muvaffaq bo'lganlar tog' va o'rmonlarga qochishga harakat qilishdi, ammo ularni arman pistirmalari kutmoqda edi. Omon qolganlarning so'zlariga ko'ra, armanlar tiriklarni ham, o'liklarni ham qiynagan. Homilador ayollarning boshi va boshqa tana a'zolarini kesib, kuydirib, bolalarning ko'zlarini o'yib, qorinlarini yorib yuborishgan. Xo'jayliga hujum paytida arman to'dalari taqiqlangan 5,45 kalibrli patronlar va kimyoviy qurollardan foydalangan.

Xo'jayli qirg'inida qatnashgan harbiy qismlardan birining kontrrazvedka bo'limi boshlig'i, polkovnik V.Savelev “Maxfiy hisobot”da keyinroq yozganidek: «Bularning barchasini yozmasdan turolmayman. Men odamlarning – ayollar va bolalar, homilador juvonlarning otib o'ldirilgan jasadlarini unuta olmayman. Barcha ozarbayjonliklar meni kechirsin, Kremlga bu voqealar haqida yozganman. Mudofaa vazirligining bosh razvedka boshqarmasiga buni o'qing va rus zobitlarining sha'ni qanday bulg'anganini bilib oling, – dedim».

Ko'plab xorijlik jurnalistlar Xo'jaylining qo'lga olinishiga guvoh bo'lishdi. Yuzlab fotosuratlar olindi va o'nlab odamlar bilan suhbatlar o'tkazildi. Jurnalistlarga Xo'jayli qirg'ini va armanlarning vahshiyliklari haqida yozish taqiqlangan edi. Keyinchalik to'plangan materiallarning ozgina qismi matbuotda paydo bo'ldi.

Bir yil avval, Xo'jaylidagi genotsidning navbatdagi yilligiga bir necha kun qolganda, qayta tiklanayotgan shahar uchun yangi suv va kanalizatsiya tarmoqlarini tortish ishlari davomida yana bir ommaviy qabr topildi. Bosh prokuratura ma'lumotlariga ko'ra, qoldiqlar to'rt kishiga, jumladan, 4-5 yoshli bolaga tegishli bo'lishi taxmin qilindi. Qoldiqlarda o'limidan oldin qiynoqqa solinganini ko'rsatadigan bir qator belgilar mavjud. Dafn qilingan joyning o'zi kamida 25 yillik edi.

O'tgan yilning fevral' oyida hibsga olingan arman fashisti Beglaryan ko'rsatgan joy – Askeran qal'asida qidiruv ishlari yakunlandi. Tergovga bergan ko'rsatmasida u Xo'jaylini bosib olish paytida Askeron orqali Agdamga o'tmoqchi bo'lgan shahar aholisi qal'a yonida o'ldirilgani va o'sha yerda dafn etilganini aytdi. Armanlar xo'jayliliklarga yo'lak ochib berishni va'da qilib, aldagan, biroq ularni Askeronda pistirma kutib turgan. Beglaryan yaradorlarni qanday tugatishganini va o'liklardan zargarlik buyumlarini qanday olib ketishganini aytib berdi. Jinoyatchining so'zlariga ko'ra, jasadlar ko'p bo'lgan, bu yerda taxminan bir hafta yotib, keyin ko'milgan.

Haydar Aliev jamg'armasi tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan «Xo'jayliga adolat!» keng ko'lamli kampaniya dunyoning turli burchaklarida faol ish olib bordi. Ko'plab tadbirlar va taqdimotlar o'tkazildi, kitoblar nashr etildi, maqolalar yozildi, ko'rgazmalar uyushtildi. Ozarbayjon o'nlab yillar davomida xalqaro tuzilmalar va kuchlar tomonidan adolatga erishmoqchi bo'ldi, ammo, oxir-oqibat, faqat uning o'zi o'z sa'y-harakatlari bilan adolatni tiklashi mumkinligini anglab yetdi. Va u buning uddasidan chiqishdi. Ikkinchi Qorabog' urushidan keyin Xo'jayli arman qurolli kuchlari va Rossiya tinchlikparvar kuchlari nazorati ostida qolgan bo'lsa-da, Prezident Ilhom Aliev, Xo'jayli ahli va butun xalq Xo'jayli ozod qilinmay turib, hududiy yaxlitlikni to'liq tiklab bo'lmasligini yaxshi bilardi. Maqsadga 2023 yil sentyabrda erishildi va 15 oktyabr' kuni Xo'jayli shahrida Ozarbayjon davlat bayrog'i ko'tarildi.

Xo'jayli to'liq vayron bo'lmadi, chunki armanlar ozarbayjonlarni quvib, ularning uylariga joylashdilar. Bosqinchilar qilmishlaridan pushaymon bo'lishmadi, aksincha hamma narsani to'g'ri bajarganiga o'zlarini ishontirishdi. Hozir xo'jayliliklarning uylari ta'mirlanib, haqiqiy egalariga topshirilgan.

Prezident Ilhom Aliev aytganidek, Ozarbayjon jang maydonida jinoyatchilardan qasos oldi. «2020 yilda ham, o'tgan yilning sentyabr' oyida ham harbiy amaliyotlarimiz xalqaro gumanitar qonunlarga to'la mos ravishda amalga oshirildi. Buni hamma biladi va hech kim bizga qarshi da'vo qila olmaydi. Bu yana bir bor xalqimizning buyukligini ko'rsatadi. Garchi har birimizning qalbimizda qasos tuyg'usi bor bo'lsa-da, bu qonli tarixga 30 yil o'tdi, bu hujjatlarni tomosha qiling, ammo dahshatli tuyg'ularga yo'l qo'ymang. Ayni paytda biz buyuk millat vakillarimiz», – dedi Prezident Ilhom Aliev.

Ha, Ozarbayjon xalqi o'zining ma'naviy buyukligi, insonparvarligi, qudratini hammaga isbotlab berdi. Xo'jayli xotirasi qalblarimizda ruh quvvati va adolatga ishonch timsoli sifatida mangu saqlanib qoladi.

Leyla TARIVERDIEVA