Энг катта 10 та иш ташлашда юз минглаб ишчилар иштирок этиб, кончилик, ишлаб чиқариш, транспорт ва давлат хизматчилари каби турли соҳаларни шакллантиришда муҳим рол ўйнашган. Уларда иштирок этганлар турли даражадаги муваффақиятларга эришган ва бугунги меҳнат муҳитининг шаклланишида ҳал қилувчи роль ўйнаганлар. Қуйида хронологик тартибда энг катта 10 та иш ташлаш воқеасини санаб ўтамиз…

1886 йилдаги Буюк Жануби-Ғарбий темир йўл иш ташлаши

1886 йилнинг мартидан сентябрь ойигача давом этган Буюк Жануби-Ғарбий темир йўл иш ташлаши Арканзас, Иллинойс, Канзас, Миссури ва Техас штатлари бўйлаб кенг кўламли норозилик ҳаракати бўлди. Бу иш ташлашда 200,000 га яқин ишчи қатнашган эди.

Ўша даврда Америка темир йўллари тез суръатлар билан давлат чегараларини кесиб ўтаётган эди, бироқ 1886 йилга келиб, “Меҳнат рицарлари” (Knights of Labor) касаба уюшмаси аъзолари ўз иш берувчилари – Жай Гоулдга тегишли Унион Паcифиc Раилроад ва Миссоури Паcифиc Раилроад компанияларига қарши иш ташлаш эълон қилишди. Жей Ҳоулд ўша даврнинг машҳур саноат магнатларидан бири, яъни “тузоқчи барон” (robber baron) сифатида танилган эди.

Иш ташловчилар хавфли иш шароитлари, ҳаддан ташқари узоқ соатлар ва кам иш ҳақи туфайли норозилик билдиришди. Темир йўл ишчиси Чарлз Холл адолатсиз равишда ишдан бўшатилгач, бу воқеа иш ташлашнинг охирги турткиси бўлди. Иш ташлаш давомида Техасдан Иллинойсга қадар мамлакат бўйлаб меҳнатни қўллаб-қувватловчи намойишчилар ва компания томонидан ёлланган хавфсизлик кучлари ҳамда полиция ўртасида зўравонликка тўла тўқнашувлар содир бўлди. Бу тўқнашувлар натижасида камида тўққиз киши ҳалок бўлиб, ўнлаб одамлар жароҳат олди.

Афсуски, иш ташловчиларни бошқа темир йўл касаба уюшмалари қўллаб-қувватламади. Темир йўл компаниялари эса уюшмага кирмаган ишчиларни ёллаш орқали иш ташловчиларга қарши муваффақиятга эришди, бу эса “Меҳнат рицарлари” касаба уюшмасининг кучини сусайтирди.

1894 йилдаги Пуллман иш ташлаши

1894 йилнинг майидан июлигача давом этган Пуллман иш ташлаши Чикагодаги Pullman Palace Car Co. заводида ишлаётган 250,000 га яқин ишчининг ишни ташлашига сабаб бўлди. Ишчилар 12 соатлик иш кунлари ва қисқартирилган иш ҳақига чидай олмаётган эди, буларнинг сабаби қисман иқтисодий турғунлик билан боғлиқ эди.

Ўша даврнинг энг йирик касаба уюшмаси бўлган ва биринчилардан саналган Америка темир йўл уюшмаси (ARU) етакчиси Южин Дебс бошчилигида иш ташловчиларни қўллаб-қувватлаб, ARU аъзолари Пуллман компаниясига тегишли вагонларни олиб юрган поездлар билан ишлашдан бош тортишди. Пуллман иш ташлаши давомида тўқнашувлар кучайиб, миллий гвардия билан содир бўлган зўравонликлар оқибатида 30 га яқин одам ҳалок бўлди ва юзлаб темир йўл вагонлари вайрон қилинди.

Иш ташлаш натижасида АҚШ президенти Гровер Кливленд 1894 йилнинг июлида Меҳнат кунини миллий байрам сифатида тасдиқлаб, қонунга имзо чекди ва бу, иш ташлашнинг якунланишига олиб келди.

1902 йилдаги Буюк Антрасит кўмир иш ташлаши

Буюк Антрасит кўмир иш ташлаш воқеаси 1902 йил майдан октябргача шарқий Пенсилвания шаҳрида Америка Қўшма Мине Ишчилари (UMWA)га тегишли 147,000 кўмир кончиларининг иш ташлови билан бошланди.

Кўпчилик бу иш ташловининг катта энергия инқирозига олиб келишидан қўрқишарди, чунки ишчилар иш ташлаётган Пенсилвания ҳудудида мамлакатнинг энг катта антрасит кўмир захираси жойлашган эди. Кончилар яхшироқ маош ва шароитларни талаб қилмоқдалар эди.

Охир-оқибат 1903 йил қишда президент Теодор Рузвелт ишчилар қайтиб ишлашмаса, иситиш инқирози юз бериши мумкинлигидан хавотирланиб, жараёнга аралашади. Унинг музокаралари муваффақиятсиз тугади. Банкир ва саноатчи Ж.П. Морган иш ташлаш воқеаси ўз бизнесларига қандай салбий таъсир кўрсатиши ҳақида хавотирда бўлиб, аралашганида муаммони ҳал қилиш йўли топилди. Кончилар охир-оқибат ўзларининг дастлабки 20% маош ошириш талабидан 10% оширишга рози бўлишди.

1919 йилдаги Пўлат иш ташлаши

1919 йилдаги Пўлат иш ташлаш воқеаси Пенсилвания штатининг Питсбург шаҳрида жойлашган The United States Steel Corp.да ишлаган ва Америка Меҳнат Федерацияси (АҚШдаги биринчи меҳнат уюшмалари федерацияси) томонидан вакиллик қилинадиган 350,000 пўлат ишчиларини ўз ичига олди. Ишчилар йиллар давомида узоқ иш соатлари, паст маошлар, корпоратив босим ва ёмон иш шароитларига чидаб келишганидан сўнг, иш ташловчилар мамлакатдаги пўлат саноатининг деярли ярмисини тўхтатишга муваффақ бўлишди.

Иш ташлаш 1919 йил сентябрдан 1920 йил январгача давом этди.

АҚШ Пўлат Корпорацияси иш ташловчиларга қарши чиқиб, омма фикрини улар билан боғлиқ бўлган коммунизм ва иммиграция муаммоларига айлантириш учун қўрқитиш тактикаларидан фойдаланди. Натижада, иш ташлаш муваффақиятсизликка учради ва кейинги 15 йил давомида пўлат саноатида уюшмалар ташкил этилмади.

1922 йилдаги Темирйўл уста ишчиларининг иш ташлаши

Темирйўл уста ишчиларининг иш ташлаши 1922-йилнинг июлдан октябргача давом этиб, тахминан 400,000 ишчини ўз ичига олди. Иш ташлаш, Темирйўл Меҳнат Кенгаши темирйўл уста ишчиларининг маошини 7 сентга камайтирганидан кейин бошланган. Музокара ўрнига, темирйўл компаниялари иш ташловчиларнинг тўртдан уч қисмини уюшмасиз ишчилар билан алмаштирди.

Иш ташлаш давомида камида 10 ишчи миллий гвардия ва хусусий хавфсизлик ходимлари томонидан турли ҳодисаларда ўлдирилди.

АҚШнинг бош прокурори Ҳарри Даугҳерт ҳам федерал судьяни иш ташлашга оид фаолиятни тақиқлашга ишонтирди, бу эса иш ташловчиларнинг ишга қайтишига олиб келди.

1934 йил тўқимачилик ишчиларининг норозилиги иш

1934 йил тўқимачилик ишчилари иш ташлаши тахминан 400,000 ишчини ўз ичига олди. Бу иш ташлаш 1934 йил сентябрь ойида Шарқий қирғоқ бўйлаб бўлиб ўтди. Тўқимачилик ишчилари узоқ иш соатлари ва паст маошлар, шунингдек, президент Франклин Рузевелтинг янги дастури – Миллий Қайта тиклаш бошқармасида (NRA) вакилликнинг йўқлигидан шикоят қилишди.

Иш ташлаш 20 кундан ортиқ давом этди, аммо охир-оқибат муваффақиятсизликка учради, чунки оммавий қўллаб-қувватлаш кам эди ва жанубда тўқимачилик маҳсулотлари ортиқча таъминланган эди. Ишчиларнинг ҳеч бир талаби қондирилмади ва кўплаб ишчилар иш ташлашдаги иштироки туфайли “қора рўйхат”га олинди.

1946 йилидаги кончиларнинг иш ташлаши

1946 йилда кончилар иш ташлашга чиқди, бу апрель ойидан декабр ойигача давом этди ва тахминан 400,000 кончининг иш ташлашига олиб келди. Ушбу иш ташлаш Битуминли кўмир иш ташлаши деб номланди ва 26 дан ортиқ штатга таъсир этди.

Ишчилар хавфсиз иш шароитлари, соғлиқни сақлаш имтиёзлари ва яхшироқ маош талаб қилдилар. Президент Ҳарри Трумен уюшма билан келишувга эришишга ҳаракат қилди, аммо унинг уринишлари рад этилди. Бунга жавобан, у ишчиларга 3,5 миллион доллар жарима солиб, уларга келишувни қабул қилишга мажбур қилди, бу иш ташлашни тўхтатишга олиб келди.

Ниҳоят, ишчилар талабларига президент билан бир муросага келишувда жавоб берилди ва бу “1946 йил ваъдаси” деб номланган келишувда қайд этилди. Круг-Люиз Келишуви билан тасдиқланиб, кончилар учун соғлиқ ва фаровонлик фондлари яратилди.

1959 йилдаги Пўлат ишчилари иш ташлаши

1959 йилги “Пўлат ишчилари” иш ташлаши июлдан ноябргача давом этди ва ярим миллион ишчини ўз ичига олди. Фойда ошиб бораётган бир пайтда, Америка Қўшма Пўлат ишчилари уюшмаси аъзолари юқори маош талаб қилиб, иш ташлашга чиқишди. Шу билан бирга, пўлат компанияси раҳбарлари ишчилар шартномасидаги иш жойлари ва соатларни ҳимоя қилувчи бандни йўқ қилишни мақсад қилган эдилар.

Умумий иш ташлаш ниҳоят уюшма аъзолари учун ғалаба билан тугади, улар маош ошишини олдилар ва баҳсли шартнома банди ўзгармади.

1970 йилдаги АҚШ Почта ишчилари иш ташлаши

1970-йил март ойида бўлиб ўтган АҚШ Почта ишчилари иш ташлаши 210,000 ишчини ўз ичига олди.

Иш ташлаш Нью-Йорк шаҳрида бошланди ва бутун мамлакат бўйлаб тарқалди. Ричард Никсон президентлик қилган йилларда АҚШ почта ишчилари томонидан коллектив музокаралар тақиқланган эди. Тақиққа қарамай, ишчилар иш ташлашни тугатишни рад этишди, натижада почта етказиб бериш тўхтаб қолди. Бунга жавобан, Никсон маъмурияти почта етказиб бериш учун Миллий Гвардияни жўнатди. Ушбу ҳаракат самарали бўлмади ва икки ҳафтадан сўнг музокаралар яна бошланди, натижада ишчиларнинг талабларига жавоб берилди, шу жумладан 8% маош ошишига эришилди. Ишчилар ҳам музокара қилиш ва келишув ўрнатиш ҳуқуқларини қайта тикладилар.

1997 йилги UPS ишчиларининг иш ташлаши

1997 йил августида бошланган UPS ишчилари иш ташлаши Тимстерс томонидан бошқарилди. Бу иш ташлаш бутун мамлакат бўйлаб 185,000 та етказиб берувчи ишчини бирлаштирди ва ўша ўн йилнинг энг катта иш ташлаши бўлди.

Ишчилар қисқа муддатли иш ўринларини тўлиқ вақтли ишга айлантиришни, юқори маошларни ва кўп иш берувчилар пенсия режасини ҳимоя қилишни хоҳлашди. Жамоатчилик томонидан юқори қўллаб-қувватлаш билан ишчилар талабларига жавоб берилди.

АҚШда қанча ишчилар касаба уюшмаларига аъзо?

2023 йилга кўра, АҚШда тахминан 14.4 миллион ишчи (ёки иш кучининг 10%) ишчи уюшмаларининг аъзоси бўлган.

АҚШ касаба уюшмалари дастлаб ирқий ажратилганми?

Ҳа. Ишчи уюшмалари фақат оқ эркаклар билан чекланганлиги сабабли, оқ эркаклик концепцияси билан чамбарчас боғлиқ эди, “scabs” вa “strikebreakers” каби ғоялар ҳам кўпинча ирқий жиҳатдан жуда кескин ажратилган. Қора ишчилар уюшмалардан четлатилган ва шунинг учун, АҚШ тарихининг кўп қисми давомида бу иш ташлашларда иштирок этишларига рухсат берилмаган.

Олимлар бу ирқий ажратиш иш ҳаракатларини бўлиш ва заифлаштиришда муҳим омил бўлганини таъкидладилар, чунки оқ ишчиларнинг қора ишчиларни уюшмалардан четлатиши самарали иш ташлашларни ташкил этишни жуда қийинлаштирган.

Нурилло Тўхтасинов,
Тошкент давлат юридик университети
"Давлат бошқаруви" кафедраси ўқитувчиси