Ular o'z hayotlari davomida nogahoniy suiqasd va hujumdan xavfsirab yashadilar. Yopiq jamiyat, tashqi dunyodan uzilish, ichkariga faqat ijobiy axborotlar oqimi va xalqning haqiqiy kayfiyatining boshqachaligi, buning ustiga faol tashqi dushmanlar diktatorlardan qattiq himoyani talab etardi. Shu sababdan ko'plab hukmdorlar qulay va xavfsiz bo'lgan yerosti bunkerlari barpo etishgan. Bunkerlar hozirda, zamonaviy tarixda ham bor. Quyida sobiq Yugoslaviya davlati rahbari Iosip Broz Titoning o'zi bir kun ham yashamagan ko'zdan pana go'shasi haqida gaplashamiz.

1950-yillar boshida Yugoslaviya rahbari Iosip Broz Tito hozirgi Bosniya va Gertsegovina hududidagi Konich shahri yaqinida yashirin bunker qurishni boshladi. Yer ostida 270 metr bo'lgan bunker yadroviy hujum sodir bo'lgan taqdirda hukmron tabaqa uchun boshpana bo'lish uchun mo'ljallangan edi. Taxminan 4,6 milliard dollarga tushgan qurilish 1979 yilda, rahbarning o'limidan bir yil oldin yakunlangan.

Qurilish uchun 26 yil kerak bo'ldi. 1953 yilda Bosniyaning Dinar tog'larida toza va sovuq Neretva daryosi bo'yida katta, ammo mutlaqo yashirin qurilish loyihasi boshlangan. Asosiy ishchi kuchi hisoblangan askarlarga bu yerda yaqin atrofdagi Igman qurol-yarog' zavodining ikkinchi binosi qurilayotgani, biroq ob'ektning asl maqsadi butunlay boshqacha ekani aytilgan. Bjelashnica tog'ining tubida yer osti boshpana qurilgan bo'lib, uning yordami bilan armiya qo'mondonligi, mamlakat siyosiy rahbariyati, Ikkinchi Jahon urushi qahramoni, marshal Iosip Broz Tito Yugoslaviyaga hujum bo'lgan taqdirda o'zlarini qutqarishi kerak edi. Biroq, ARK D-0 kod nomini olgan ob'ekt hech qachon o'zining asosiy mehmonini qabul qilmagan.

1990-yillarda bunker “Istanbul” nomi bilan mashhur bo'ldi. U AQSh pullari evaziga qurilgani, bu mablag'lar Turkiyaning eng yirik shahri orqali Yugoslaviyaga murakkab yo'llar orqali o'tkazilgani haqida doimiy mish-mishlar bor edi.

1945 yil 9 sentyabrda Yugoslaviya kommunistik partiyasi Markaziy Qo'mitasining Bosh kotibi, Yugoslaviya marshali Iosipiga “G'alaba” oliy sovet harbiy ordeni berildi. Bu uning xizmatlariga juda munosib baho edi: Titoning fashistlar Germaniyasi va uning ittifoqchilariga qarshi kurashdagi muvaffaqiyatlari haqiqatan ham katta edi. Uning partizanlari Uchinchi Reyx uchun doimiy va yoqimsiz tahdidga aylandi hamda Yugoslaviyaning qarshilik harakatini bostirishga qaratilgan barcha urinishlar nemislar uchun behuda yakunlandi. Darhaqiqat, Yugoslaviya ishg'oldan butunlay ozod bo'lgan vaqtga kelib, mamlakat hududining katta qismi Yugoslaviya Xalq Ozodlik Armiyasi kuchlari tomonidan nazorat qilingan. Shu fonda Tito mamlakatning urushdan keyingi rahbari roli uchun mutlaqo tabiiy tanlov edi. U qarshilik timsoli bo'lgan, urushdan oldin mahalliy kommunistlarga rahbarlik qilgan, rus tilida bemalol gapirgan. Birinchi jahon urushi paytida rus asirligida bo'lgan va ko'p marta Stalin bilan uchrashgan. Sovet rahbarining mintaqa uchun katta rejalari bor edi, hatto Yugoslaviyadan tashqari Bolgariya, Albaniya va ehtimol Gretsiyani ham o'z ichiga oladigan yirik Bolqon federatsiyasini tuzishni rejalashtirgan. Biroq, u Stalinni kutilmagan hayratda qoldirdi: Tito katta og'aning qo'lida qo'g'irchoq bo'lish niyati yo'q edi.

Yugoslaviya marshali Moskva kayfiyatiga qaramay, mustaqil siyosat olib borishga qaror qilgan noqulay odam bo'lib chiqdi. Tito boshqa Bolqon davlatlari bilan o'z shartlariga ko'ra federatsiya tuzmoqchi bo'ldi, Moskva ta'siriga qarshilik ko'rsatdi va Ikkinchi jahon urushidagi partizan tuzilmalari asosida o'zining iqtisodiy modeli hamda qurolli kuchlarini qurishga kirishdi. 1948 yil kuziga kelib SSSR va Yugoslaviya o'rtasida ulkan jarlik paydo bo'ldi. Moskva Belgradni marksistik-leninistik yo'ldan og'ishda, imperializmga yordam berishda aybladi. Sovet tashviqotida Tito bir kechada Ikkinchi Jahon urushi qahramonidan “qonli guruh”, “jallod”, “bandit” va “G'arb agenti” rahbariga aylandi. SSSR rahbariyati tashabbusi bilan 1949 yilda Yugoslaviya bilan tuzilgan “Do'stlik, o'zaro yordam va urushdan keyingi hamkorlik to'g'risida”gi shartnoma buzildi. Bunga javoban Tito o'z partiyasining stalinparastligida gumon qilingan a'zolariga nisbatan repressiyalarni boshladi. O'n minglab odamlar qamoqxonalar va kontslagerlarga tushib qolishdi. 1951 yilda Belgradda yetti yil oldin Yugoslaviya poytaxtini birgalikda ozod qilishga bag'ishlangan yodgorlik ham buzib tashlangan. Qardosh xalqlar to'satdan barrikadalarning qarama-qarshi tomoniga tushib qoldi.

1950-yillarda Yugoslaviya tashqi bosqin paytida mamlakat armiyasining jangovar qobiliyatini saqlab turishi kerak bo'lgan bir qator strategik harbiy ob'ektlarni qurishni boshladi. Misol uchun, 1957-1965 yillarda Bosniya va Xorvatiya o'rtasidagi chegarada Plesevitsa tog'ida hozirda Jeljava deb nomlanuvchi “Ob'ekt 505” yer osti havo bazasi qurilgan. Radardan tashqari, kompleksda Yugoslaviya havo kuchlarining uchta eskadroni joylashgan va ularga xizmat ko'rsatadigan tunnellarni o'z ichiga olgan. Favqulodda vaziyat yuzaga kelgan taqdirda, samolyotlar tunneldan chiqib, u yerda mavjud bo'lgan beshta uchish-qo'nish yo'lagidan biridan uchib ketadi.

Bunker qurish ishlari 1953 yilda, Stalin vafot etgan yili boshlangan, ammo Sovet-Yugoslaviya munosabatlaridagi sezilarli iliqlikdan keyin ham to'xtamagan. Tito, tashqi do'stona munosabatiga qaramay, sovet rahbariyatiga hali ham to'liq ishonmadi va shuning uchun bu majmuaga katta miqdorda mablag' sarflashda davom etdi. Ob'ektni qurish bilan bog'liq barcha hujjatlar Yugoslaviya qulashi paytida yo'q qilingan yoki Belgradga olib ketilgan, ammo mavjud ma'lumotlarga ko'ra, 26 yillik ish davomida bugungi ekvivalentda taxminan 12,5 milliard yevro “Istanbul”ga investitsiya qilingan.

ARK D-0 Konichdan 8 kilometr uzoqlikda, Bjelasitsa tog'ining janubiy yonbag'rida joylashgan. Bu joy bir necha sabablarga ko'ra tanlangan. Birinchidan, Konichda Igman qurollari zavodi mavjud edi (hali ham bor). Ikkinchidan, bu tog'li hudud taxminan mamlakat markazida, Saraevo va Mostar o'rtasida joylashgan bo'lib, ularning har birida aeroport mavjud edi. Shu bilan birga, u dengizga va Splitdagi dengiz bazasiga, shuningdek, yuqorida aytib o'tilgan Jeljava yer osti aerodromiga nisbatan yaqin edi. Uchinchidan, to'g'ridan-to'g'ri bunkerning yonidan oqib o'tadigan Neretva daryosi uni eng toza suv va giroelektrstantsiya elektr bilan ta'minladi. Yer osti majmuasiga yaqinlashish qat'iy qo'riqlangan va hozir ham uning hududiga erkin kirish imkoni yo'q. Ekskursiya boshlanishidan oldin maxsus o'qitilgan xodim sizning mashinangiz oldidagi to'siqni ochib, sizni Yugoslaviyadagi eng maxfiy bunker bo'lgan joyga olib boradi.

Sirtdan qaraganda, tog'ning tubida nima yashiringanini hech narsa ko'rsatmaydi. Neretvaning qarama-qarshi qirg'og'idan uchta kichik uy ko'rinadi: biri Titoning yer usti qarorgohi uchun, ikkinchisi xavfsizlik uchun, uchinchisi esa majmuaning texnik va texnik xodimlari uchun mo'ljallangan edi. Ammo xuddi shu uylarda bunkerga uchta kirish joyi ham bor. Ichkariga uchta metall eshikli tunnel mavjud. Bunkerning o'zi 280 metr chuqurlikda joylashgan, umumiy maydoni deyarli 6850 kvadrat metrni tashkil etadi. Turli maqsadlar uchun 12 blokga bo'lingan. Ulardan to'rttasi (6, 9, 10 va 11) majmuaning texnik ishlashini ta'minladi. Barcha jihozlar so'nggi 40 yil davomida, hatto Bosniyadagi urush paytida ham ishlagan va mukammal darajada saqlanib qolgan. 170 kub metrli rezervuarlarda suvning operativ ta'minoti mavjud edi va ularni to'g'ridan-to'g'ri tog'da qurilgan quduqlardan to'ldirish mumkin edi. Generatorlar uchun yoqilg'i 25 tonnalik ikkita tsisternada saqlanadi. Maxsus fil'trlar nafaqat suv zahiralari, balki havoning ham tozaligini ta'minladi. Konditsioner tizimi doimiy haroratni 21-23 daraja va namlikni 60-70 foiz ushlab turadi.

6-blok yer osti qo'mondonlik markazi va mamlakatning qolgan qismi o'rtasida aloqani ta'minladi. Siemens teleprinterlari 1979 yilda ichkariga olib kirilgan holatda hamon foydalanilmayapti. Yugoslaviya xalq armiyasining tezkor boshqaruvi amalga oshiriladigan xonada sakkizta qizil telefon o'rnatilgan edi. Ularning yordami bilan oltita Yugoslaviya respublikasi, shuningdek, Kosovo va Voyvodina avtonom viloyatlari rahbariyati bilan istalgan vaqtda bog'lanish mumkin edi. Telekommunikatsiya bloki mamlakatning butun tarmoqlangan bunker tizimi bilan ham aloqani ta'minladi.

Qolgan bloklar majmua shaxsiy tarkibi, armiya va mamlakat rahbariyatining qarorgohi uchun mo'ljallangan edi. Askarlar uchun kazarma va oshxonalar 300 kishiga mo'ljallangan edi. Yana 50 ta o'rin yuqori mansabdor shaxslar uchun edi. Shunday qilib, bunker olti oy davomida 350 kishining yashashi uchun mo'ljallangan. Taxminlarga ko'ra, bunker 20 kilotonna atom bombasining zarbasiga bardosh bera oladi. Bu Xirosimaga tashlangan “Kichik bola” bombasidan biroz kuchliroqdir, lekin Yugoslaviyada hech kim unga qarshi urush yadroviy qurol yordamida olib borilishini kutmagan bo'lsa kerak.

Majmuaning eng qiziqarli qismi, albatta, marshal Titoning o'zi va mamlakat oliy rahbariyatining qarorgohi uchun mo'ljallangan xonalardir. Generallar, vazirlar va partiya kotiblarining har birining alohida xonasi bor edi. Bundan tashqari, majmuada uchrashuvlar uchun ikkita katta konferentsiya xonasi ham mavjud edi. Bularning barchasi 1970 yillarning oxiridagi asl mebellari bilan deyarli buzilmagan holda saqlab qolindi.

Titoning o'zi 1979 yilda, ob'ektning 26 yillik qurilishi nihoyat yakunlanganida (1980 yil may oyida vafot etgan) allaqachon qattiq kasal edi, lekin bunker qurilish maydonchasiga tashrif buyurgan bo'lsa ham, bu haqda hujjatli dalillar yo'q. 1990-yillarning boshlarida, sobiq Yugoslaviya parchalana boshlaganida, Belgraddan bunker portlatish buyrug'i keldi, ammo bosniyaliklar majmuani saqlab qolishga muvaffaq bo'lishdi. Hozirda bunker sovuq urush davridagi san'atni o'zida aks ettiruvchi ulkan ko'rgazmaga aylangan.

Abror Zohidov