Улар ўз ҳаётлари давомида ногаҳоний суиқасд ва ҳужумдан хавфсираб яшадилар. Ёпиқ жамият, ташқи дунёдан узилиш, ичкарига фақат ижобий ахборотлар оқими ва халқнинг ҳақиқий кайфиятининг бошқачалиги, бунинг устига фаол ташқи душманлар диктаторлардан қаттиқ ҳимояни талаб этарди. Шу сабабдан кўплаб ҳукмдорлар қулай ва хавфсиз бўлган ерости бункерлари барпо этишган. Бункерлар ҳозирда, замонавий тарихда ҳам бор. Қуйида собиқ Югославия давлати раҳбари Иосип Броз Титонинг ўзи бир кун ҳам яшамаган кўздан пана гўшаси ҳақида гаплашамиз.

1950-йиллар бошида Югославия раҳбари Иосип Броз Тито ҳозирги Босния ва Герцеговина ҳудудидаги Конич шаҳри яқинида яширин бункер қуришни бошлади. Ер остида 270 метр бўлган бункер ядровий ҳужум содир бўлган тақдирда ҳукмрон табақа учун бошпана бўлиш учун мўлжалланган эди. Тахминан 4,6 миллиард долларга тушган қурилиш 1979 йилда, раҳбарнинг ўлимидан бир йил олдин якунланган.

Қурилиш учун 26 йил керак бўлди. 1953 йилда Босниянинг Динар тоғларида тоза ва совуқ Неретва дарёси бўйида катта, аммо мутлақо яширин қурилиш лойиҳаси бошланган. Асосий ишчи кучи ҳисобланган аскарларга бу ерда яқин атрофдаги Игман қурол-яроғ заводининг иккинчи биноси қурилаётгани, бироқ объектнинг асл мақсади бутунлай бошқача экани айтилган. Бжелашниcа тоғининг тубида ер ости бошпана қурилган бўлиб, унинг ёрдами билан армия қўмондонлиги, мамлакат сиёсий раҳбарияти, Иккинчи Жаҳон уруши қаҳрамони, маршал Иосип Броз Тито Югославияга ҳужум бўлган тақдирда ўзларини қутқариши керак эди. Бироқ, ARK D-0 код номини олган объект ҳеч қачон ўзининг асосий меҳмонини қабул қилмаган.

1990-йилларда бункер “Истанбул” номи билан машҳур бўлди. У АҚШ пуллари эвазига қурилгани, бу маблағлар Туркиянинг энг йирик шаҳри орқали Югославияга мураккаб йўллар орқали ўтказилгани ҳақида доимий миш-мишлар бор эди.

1945 йил 9 сентябрда Югославия коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг Бош котиби, Югославия маршали Иосипига “Ғалаба” олий совет ҳарбий ордени берилди. Бу унинг хизматларига жуда муносиб баҳо эди: Титонинг фашистлар Германияси ва унинг иттифоқчиларига қарши курашдаги муваффақиятлари ҳақиқатан ҳам катта эди. Унинг партизанлари Учинчи Рейх учун доимий ва ёқимсиз таҳдидга айланди ҳамда Югославиянинг қаршилик ҳаракатини бостиришга қаратилган барча уринишлар немислар учун беҳуда якунланди. Дарҳақиқат, Югославия ишғолдан бутунлай озод бўлган вақтга келиб, мамлакат ҳудудининг катта қисми Югославия Халқ Озодлик Армияси кучлари томонидан назорат қилинган. Шу фонда Тито мамлакатнинг урушдан кейинги раҳбари роли учун мутлақо табиий танлов эди. У қаршилик тимсоли бўлган, урушдан олдин маҳаллий коммунистларга раҳбарлик қилган, рус тилида бемалол гапирган. Биринчи жаҳон уруши пайтида рус асирлигида бўлган ва кўп марта Сталин билан учрашган. Совет раҳбарининг минтақа учун катта режалари бор эди, ҳатто Югославиядан ташқари Болгария, Албания ва эҳтимол Грецияни ҳам ўз ичига оладиган йирик Болқон федерациясини тузишни режалаштирган. Бироқ, у Сталинни кутилмаган ҳайратда қолдирди: Тито катта оғанинг қўлида қўғирчоқ бўлиш нияти йўқ эди.

Югославия маршали Москва кайфиятига қарамай, мустақил сиёсат олиб боришга қарор қилган ноқулай одам бўлиб чиқди. Тито бошқа Болқон давлатлари билан ўз шартларига кўра федерация тузмоқчи бўлди, Москва таъсирига қаршилик кўрсатди ва Иккинчи жаҳон урушидаги партизан тузилмалари асосида ўзининг иқтисодий модели ҳамда қуролли кучларини қуришга киришди. 1948 йил кузига келиб СССР ва Югославия ўртасида улкан жарлик пайдо бўлди.

Москва Белградни марксистик-ленинистик йўлдан оғишда, империализмга ёрдам беришда айблади. Совет ташвиқотида Тито бир кечада Иккинчи Жаҳон уруши қаҳрамонидан “қонли гуруҳ”, “жаллод”, “бандит” ва “Ғарб агенти” раҳбарига айланди. СССР раҳбарияти ташаббуси билан 1949 йилда Югославия билан тузилган “Дўстлик, ўзаро ёрдам ва урушдан кейинги ҳамкорлик тўғрисида”ги шартнома бузилди. Бунга жавобан Тито ўз партиясининг сталинпарастлигида гумон қилинган аъзоларига нисбатан репрессияларни бошлади. Ўн минглаб одамлар қамоқхоналар ва концлагерларга тушиб қолишди. 1951 йилда Белградда етти йил олдин Югославия пойтахтини биргаликда озод қилишга бағишланган ёдгорлик ҳам бузиб ташланган. Қардош халқлар тўсатдан баррикадаларнинг қарама-қарши томонига тушиб қолди.

1950-йилларда Югославия ташқи босқин пайтида мамлакат армиясининг жанговар қобилиятини сақлаб туриши керак бўлган бир қатор стратегик ҳарбий объектларни қуришни бошлади. Мисол учун, 1957-1965 йилларда Босния ва Хорватия ўртасидаги чегарада Плесевица тоғида ҳозирда Желжава деб номланувчи “Объект 505” ер ости ҳаво базаси қурилган. Радардан ташқари, комплексда Югославия ҳаво кучларининг учта эскадрони жойлашган ва уларга хизмат кўрсатадиган туннелларни ўз ичига олган. Фавқулодда вазият юзага келган тақдирда, самолётлар туннелдан чиқиб, у ерда мавжуд бўлган бешта учиш-қўниш йўлагидан биридан учиб кетади.

Бункер қуриш ишлари 1953 йилда, Сталин вафот этган йили бошланган, аммо Совет-Югославия муносабатларидаги сезиларли илиқликдан кейин ҳам тўхтамаган. Тито, ташқи дўстона муносабатига қарамай, совет раҳбариятига ҳали ҳам тўлиқ ишонмади ва шунинг учун бу мажмуага катта миқдорда маблағ сарфлашда давом этди. Объектни қуриш билан боғлиқ барча ҳужжатлар Югославия қулаши пайтида йўқ қилинган ёки Белградга олиб кетилган, аммо мавжуд маълумотларга кўра, 26 йиллик иш давомида бугунги эквивалентда тахминан 12,5 миллиард евро “Истанбул”га инвестиция қилинган.

ARK D-0 Коничдан 8 километр узоқликда, Бжеласица тоғининг жанубий ёнбағрида жойлашган. Бу жой бир неча сабабларга кўра танланган. Биринчидан, Коничда Игман қуроллари заводи мавжуд эди (ҳали ҳам бор). Иккинчидан, бу тоғли ҳудуд тахминан мамлакат марказида, Сараево ва Мостар ўртасида жойлашган бўлиб, уларнинг ҳар бирида аэропорт мавжуд эди. Шу билан бирга, у денгизга ва Сплитдаги денгиз базасига, шунингдек, юқорида айтиб ўтилган Желжава ер ости аэродромига нисбатан яқин эди. Учинчидан, тўғридан-тўғри бункернинг ёнидан оқиб ўтадиган Неретва дарёси уни энг тоза сув ва гироэлектрстанция электр билан таъминлади. Ер ости мажмуасига яқинлашиш қатъий қўриқланган ва ҳозир ҳам унинг ҳудудига эркин кириш имкони йўқ. Экскурсия бошланишидан олдин махсус ўқитилган ходим сизнинг машинангиз олдидаги тўсиқни очиб, сизни Югославиядаги энг махфий бункер бўлган жойга олиб боради.

Сиртдан қараганда, тоғнинг тубида нима яширинганини ҳеч нарса кўрсатмайди. Неретванинг қарама-қарши қирғоғидан учта кичик уй кўринади: бири Титонинг ер усти қароргоҳи учун, иккинчиси хавфсизлик учун, учинчиси эса мажмуанинг техник ва техник ходимлари учун мўлжалланган эди.

Аммо худди шу уйларда бункерга учта кириш жойи ҳам бор. Ичкарига учта металл эшикли туннел мавжуд. Бункернинг ўзи 280 метр чуқурликда жойлашган, умумий майдони деярли 6850 квадрат метрни ташкил этади. Турли мақсадлар учун 12 блокга бўлинган. Улардан тўрттаси (6, 9, 10 ва 11) мажмуанинг техник ишлашини таъминлади. Барча жиҳозлар сўнгги 40 йил давомида, ҳатто Босниядаги уруш пайтида ҳам ишлаган ва мукаммал даражада сақланиб қолган. 170 куб метрли резервуарларда сувнинг оператив таъминоти мавжуд эди ва уларни тўғридан-тўғри тоғда қурилган қудуқлардан тўлдириш мумкин эди. Генераторлар учун ёқилғи 25 тонналик иккита цистернада сақланади. Махсус фильтрлар нафақат сув заҳиралари, балки ҳавонинг ҳам тозалигини таъминлади. Кондиционер тизими доимий ҳароратни 21-23 даража ва намликни 60-70 фоиз ушлаб туради.

6-блок ер ости қўмондонлик маркази ва мамлакатнинг қолган қисми ўртасида алоқани таъминлади. Siemens телепринтерлари 1979 йилда ичкарига олиб кирилган ҳолатда ҳамон фойдаланилмаяпти. Югославия халқ армиясининг тезкор бошқаруви амалга ошириладиган хонада саккизта қизил телефон ўрнатилган эди. Уларнинг ёрдами билан олтита Югославия республикаси, шунингдек, Косово ва Войводина автоном вилоятлари раҳбарияти билан исталган вақтда боғланиш мумкин эди. Телекоммуникация блоки мамлакатнинг бутун тармоқланган бункер тизими билан ҳам алоқани таъминлади.

Қолган блоклар мажмуа шахсий таркиби, армия ва мамлакат раҳбариятининг қароргоҳи учун мўлжалланган эди. Аскарлар учун казарма ва ошхоналар 300 кишига мўлжалланган эди. Яна 50 та ўрин юқори мансабдор шахслар учун эди. Шундай қилиб, бункер олти ой давомида 350 кишининг яшаши учун мўлжалланган. Тахминларга кўра, бункер 20 килотонна атом бомбасининг зарбасига бардош бера олади. Бу Хиросимага ташланган “Кичик бола” бомбасидан бироз кучлироқдир, лекин Югославияда ҳеч ким унга қарши уруш ядровий қурол ёрдамида олиб борилишини кутмаган бўлса керак.

Мажмуанинг энг қизиқарли қисми, албатта, маршал Титонинг ўзи ва мамлакат олий раҳбариятининг қароргоҳи учун мўлжалланган хоналардир. Генераллар, вазирлар ва партия котибларининг ҳар бирининг алоҳида хонаси бор эди. Бундан ташқари, мажмуада учрашувлар учун иккита катта конференция хонаси ҳам мавжуд эди. Буларнинг барчаси 1970 йилларнинг охиридаги асл мебеллари билан деярли бузилмаган ҳолда сақлаб қолинди.

Титонинг ўзи 1979 йилда, объектнинг 26 йиллик қурилиши ниҳоят якунланганида (1980 йил май ойида вафот этган) аллақачон қаттиқ касал эди, лекин бункер қурилиш майдончасига ташриф буюрган бўлса ҳам, бу ҳақда ҳужжатли далиллар йўқ. 1990-йилларнинг бошларида, собиқ Югославия парчалана бошлаганида, Белграддан бункер портлатиш буйруғи келди, аммо боснияликлар мажмуани сақлаб қолишга муваффақ бўлишди. Ҳозирда бункер совуқ уруш давридаги санъатни ўзида акс эттирувчи улкан кўргазмага айланган.

Аброр Зоҳидов