Айрим манбаларга кўра, бир неча минг киши ҳалок бўлгани ҳам айтилади. Дон истеъмолидан заҳарланишга Мексикадан келтирилган маҳсулотлар сабаб бўлди. Буғдой солинган қопларда испан тилида (аниқроғи, испан тилининг мексикача диалектида) улардан фақат деҳқончилик учун фойдаланиш мумкинлиги, истеъмол учун зарарли экани ёзилганди. Аммо маҳаллий аҳоли, айниқса қишлоқ жойларда буни тушунмаслик оқибатида заҳарланиш ҳолати юз берди.

Ироқда метил симобдан оммавий заҳарланиш 1971 йил охирида содир бўлди. Мексикадан метил симоб аралаштирилган дон Ироққа экиш мақсадида олиб келинган ва истеъмол учун мўлжалланмаган. Бир қатор сабабларга кўра, жумладан, огоҳлантиришлар ёзилган тилни маҳаллий даражада билмаслик ва экиш мавсумига кеч етказиб бериш ҳамда хавф солаётган очлик туфайли баъзи қишлоқлар аҳолиси томонидан ғалла озиқ-овқат сифатида истеъмол қилинади. Улар Япониядаги Минамата касаллигига ўхшаб оёқ-қўлларида ҳаракатсизлик, танани заиф мувофиқлаштириш ва кўриш қобилиятини йўқотишни бошдан кечирдилар. Расмий маълумотларга кўра, жами 650 ўлим (айрим манбаларда 459 киши) қайд этилган.

Симоб Европа ва Америкада кичик дозаларда ҳам ўта хавфли экани яхши маълум эди. Метил симобдан фойдаланиш Швецияда 1966 йилда, Буюк Британияда эса 1971 йилда тақиқланган.

Эътиборли томони, шунга ўхшаш заҳарланишлар аввалроқ Ироқда 1956 ва 1960 йилларда ҳам содир бўлган. 1956 йилда симобдан заҳарланиш оқибатида 70 га яқин, 1960 йилда эса 200 киши ҳалок бўлган.

1960 йилдан сўнг ишлов берилган донни истеъмол қилинадиган дондан осон ажратиш учун ранг бериш таклиф қилинди. 1971 йилдаги заҳарланишдан олдин дунё бўйлаб ҳар йили 200-300 тагача метил симобдан заҳарланиш қайд этилган. 1969 ва 1970 йиллардаги Ироқда дон ҳосили қурғоқчилик туфайли ёмонлашди ва Саддам Ҳусайн ҳукумати чет элдан уруғ сотиб олишга қарор қилди.

Ироққа АҚШ ва Мексикадан 95 минг 463 тонна дон (73 минг 201 тонна буғдой ва 22 минг 262 тонна арпа) келтирилди. Дон тўқ сариқ-пушти рангга бўялган. Буғдой Басра шаҳрига 1971 йил 16 сентябрдан 15 октябргача, арпа эса 22 октябрдан 24 ноябргача етказилди.

Ироқликлар юқори маҳсулдор буғдойнинг Mexipac брендини танладилар. Уруғларда бир грамм дон таркибида ўртача 7,9 микрограмм симоб бор эди. Баъзи маълумотларга кўра, уруғларни дорилаш тўғрисида қарор етказиб берувчи эмас, балки ҳукумат томонидан қабул қилинган. Таъминотнинг ярмидан кўпи учта вилоят - Нинава, Киркук ва Эрбилга тўғри келди. Заҳарланишга сабаб бўлган омиллардан бири доннинг экиш мавсуми тугагандан сўнг кеч етказиб берилиши бўлган.
Донни қабул қилиб олган деҳқонлар экиш тугаллангандан кейин уни озиқ-овқат сифатида ишлатишди. Дон тарқатиш шошқалоқлик билан, ҳатто айрим ҳолларда бепул тарзда амалга оширилди. Баъзи деҳқонлар ғалла тақсимоти натижасида нархлар пасайиб кетишидан қўрқиб, ўз захираларини сотдилар ва уларнинг барча захиралари дориланган дон билан чекланди. Аҳоли ё таркибида симоб бўлган доннинг хавф-хатарларидан бехабар эди ёки атайлаб огоҳлантиришларга эътибор бермадилар. Дастлаб фермерлар бундай донни истеъмол қилиш хавфи ҳақида чек (имзо ёки бармоқ изи) ҳақида огоҳлантирилди. Аммо баъзи манбаларга кўра, тарқатиш учун масъул бўлганларнинг ҳаммаси ҳам деҳқонларни огоҳлантиришмаган. Бир сўз билан айтганда, ишлар пала-партиш амалга оширилган, хавфсизликка панжа ортидан қаралган. Халталардаги огоҳлантиришлар испан ва инглиз тилларида бўлган, бош суяги ва суяклар белгиси ироқликлар учун тушунарсиз бўлган.

Бундан ташқари, одамларда заҳарни сув ёрдамида ювиб юбориш мумкин деган нотўғри таассурот бор эди. Симоб организмга арпа билан озиқланган ҳайвонлардан олинган гўшт ва бошқа ҳайвон маҳсулотларини истеъмол қилиш, ифлосланган тупроқда ўстирилган ўсимликлар, заҳарланган сув омборларидан тутилган балиқларни истеъмол қилиш орқали кирган. Симоб танага донни тегирмонда янчиш вақтида ҳосил бўлган чангни ютиш орқали ҳам кириши мумкин. Аммо асосий сабаб уй шароитида тайёрланган нонни истеъмол қилиш эди, бу қишлоқ жойларда кузатилди, шаҳарларда эса ун сифати назорат қилинарди.

Заҳарли таъсир дарҳол бўй кўрсатмади, унинг яширин даври 16 дан 38 кунгача бўлган. Энг оғир ҳолатларда асосий симптом уйқусизлик эди. Кейинчалик оғир ҳолатларда координация бузилишлари (одатда мувозанат ҳисси йўқолиши), кўзи ожизлик ва марказий асаб тизимининг шикастланиши натижасида ўлим ҳам кузатилган. Ўртача ҳисобда жабрланганлар 20 килограммга яқин нон истеъмол қилишган, бу ҳолда 73 минг тонна заҳарланган дон 3 миллиондан ортиқ киши учун етарли бўлади.

Киркук округидаги касалхона шифокорлари 1960 йилдаги тажрибадан заҳарланиш аломатлари билан таниш эди. Симобдан заҳарланишнинг биринчи ҳолати 21 декабрь куни қайд этилган эди. 26 декабрга келиб ҳукуматга огоҳлантириш юборилди. 1972 йил январига келиб, ҳокимият халқ таълими тизими орқали заҳарланишнинг олдини олиш кампаниясини бошлади. Армияга ғаллани йўқ қилиш кўрсатмаси берилди ва кейинчалик уни сотиш учун ўлим жазоси жорий этилди. Деҳқонлар ғаллани сув ҳавзаларига (хусусан, Дажла дарёси) ташлаб юбордилар, бу эса бир қатор муаммоларни келтириб чиқарди. Расмийлар дунёга шарманда бўлмаслик учун оммавий ахборот воситаларида цензура жорий қилдилар.

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти Ироққа дори-дармон, асбоб-ускуналар ва маслаҳатлар билан ёрдам берди. Янги даволаш усуллари синаб кўрилди, чунки оғир металлар билан заҳарланиш учун олдинги муолажалар самарасиз эди.

Натрий димеркаптопропансулфонат беморларда аҳвол ёмонлашувига олиб келди ва амалиётдан чиқариб ташланди. Политиол қатронлари ва пенициламин ҳамда димеркапрол сулфонат каби воситалар фойдали таъсирга эга бўлган, аммо етарли даражада самарали эмас деб ҳисобланган. Гемодиализ ҳам самарасиз бўлиб чиқди.
Расмий маълумотларга кўра, 6 минг 530 нафар бемор заҳарланиш белгилари билан касалхонага ётқизилган, 459 нафари ўлим ҳолати қайд этилган. Заҳарланиш ҳолати 1972 йил январь ойида энг юқори чўққисига чиқди, ўшанда кунига юзлаб ҳолатлар қайд этилган. Март ойининг бошига келиб, касалланиш даражаси кескин камайди.

Охирги ҳолат 27 март куни қайд этилган. Қурбонлар орасида турли ёшдаги ва жинс вакиллари бор эди, қурбонларнинг учдан бир қисми ўн ёшгача бўлган болаларни ташкил этган. Тиббий ёрдамнинг пастлиги, касалхоналарнинг беморларга тўлиб кетиши ва тиббиёт самарадорлигига ишонч йўқлиги сабабли бу маълумотларга ишончсизлик билан қарашади. Баъзи ироқлик шифокорлар қурбонлар сони ўн баравар камайтирилган деб ҳисоблашади, аммо аслида мия шикастланиши ҳолатлари сони 100 000 га етади, бунинг сабабларидан бири кўплаб кишилар ўз уйларида жон беришган ва улар статистикага киритилмаган. Айрим таҳлилчилар эса Саддам Ҳусайн режими асл қурбонлар сонини жаҳон ҳамжамиятидан яширишга муваффақ бўлганига ишонишади.

Аброр Зоҳидов