Ана шундай манзиллардан бири – қадим Сўғдиёна минтақасида жойлашган ҳозирги Навбаҳор туманидир. Бу ҳудуд Марказий Осиёда палеолит даврининг ўрта ва сўнгги босқичи (милоддан аввалги 100–40–12 минг йилликлар) даврлари ибтидоий одамлар ҳаётида ижтимоий-иқтисодий муносабатлар билан биргаликда маданий соҳадаги ўзгаришлар юз бериши натижасида инсоният цивилизациясининг муҳим ўчоқларидан бирига айланди.

– Навбаҳор туманидаги “Учтут” чақмоқтош шахтаси ибтидоий даврда Марказий Осиёда чақмоқтош олинган ягона макон ҳисобланади. Бунақа шахталар жаҳонда камдан-кам учрайди, – дейди Навоий давлат университети доценти, тарих фанлар номзоди Хуршид Қурбонов. – Учтут шахталари асосан неолит даврига тегишли бўлиб, уларнинг 100 дан ортиқ излари Учтут қишлоғи яқинида Вовуш қоялари остида ҳосил бўлган неоген қатлами майдонида бизгача сақланиб қолган.

Учтут қишлоғида 1958 йил Х.Муҳамедов, 1959 йил А.Окладников, 1958-66 йилларда М.Қосимов, Т.Мирсаатовлар раҳбарлигида қазилма ишлари олиб борилади. Дастлабки пайтларда очилиб қолган ерлардаги чақмоқтош ғуддалари йирик тошлар билан уриб ушатилган. Кейинроқ бу юмуш ёғоч таёқлар, ундан кейин Бухоро оҳусининг шохларидан, ёввойи ҳўкиз, буғу ва бошқа жониворлар суякларидан ясалган чўкичлар, кураклар ёрдамида амалга оширилган. Ҳозиргача 48 та шахта ўрганилган ва ҳар бири ўртача 35-45 килограммдан бўлган 8000 та ғудда қазиб олинган.

А.Муҳаммаджоновнинг таъкидлашича, бу қадимий ҳудудда аҳоли ўрта тош даври (Мусте – милоддан аввалги 100-40 минг йилликлар) босқичидан бошлаб яшаб келган.

Бунга далил тариқасида Учтут манзилгоҳида топиб текширилган ўрта тош даври чақмоқтош синдириб олинган хомашё – кони-сангбур, тош қуроллар ясаш устахонаси ва ибтидоий одамлар макони ҳамда янги тош (неолит) даври (милоддан аввалги 6-4 минг йилликлар)да чақмоқтош бўлаклари кавлаб олинган энг қадимги макон “Учтут шахтаси”нинг ўрни ва лаҳмларини келтириш мумкин.

Умид Худойқулов