Дарҳақиқат, дунёнинг ишлари қизиқлигини-ю, одамзоднинг ташвишлари чексизлигини қаранг: буюк саркарда ва давлат арбоби, Франция Республикасининг биринчи консули, француз императори Наполеон Бонапарт ўзи сургун қилинган Муқаддас Елена оролида бандаликни бажо келтирганига 203 йилдан ошган эса-да, у билан боғлиқ баҳс-мунозаралар ҳануз ниҳоясига етгани йўқ. Ортда қолган давр мобайнида фаранг олимлари император ошқозон ракидан вафот этган деган хулосани таъкидлаб келдилар. Бунинг учун Наполеоннинг мурдаси ёриб кўрилганда аниқланган маълумотларга асосландилар. Баъзи тарихчилар, шунингдек, Наполеон саждагўйлари эса, ушбу фикрни инкор этдилар. Император ўз ажали билан ўлмаган, аксинча, ғанимлари қурбони бўлган, деган ғояни олға сурдилар.

Бундай тортишувлар XX аср ниҳоясида қайтадан авжига чиқди. Чунончи, америкалик бонапартчилар ассоциацияси катта саъй-ҳаракатлар натижасида ўз даъволарини исботловчи беҳад ноёб ашёвий далилни – Наполеоннинг тўққиз дона соч толасини топди. Улардан бирини ассоциацияга канадалик медик, Наполеон ҳақидаги бир неча китоб муаллифи Бен Бидер юборди. Саккизтасини эса императорга тегишли буюм-ашёларни йиғувчи франциялик коллекционер Жан Фиш тақдим этди. Унинг гувоҳлик беришича, император 1821 йил 5 май куни Шимолий Елена оролида ҳаёт билан видолашгач, хўжалик бекаси Новерраз хоним унинг бир тутам – 223 дона сочини кесиб олиб, махсус ясалган нафис сандиқчага солиб қўйган. Сандиқча 143 йил давомида ўнлаб кишилар қўлидан қўлига ўтган. 1964 йили унга Фиш эга чиққан.

Ассоциация соч толаларини АҚШ текширишлар федерал бюросига топшириб, уларни замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозланган махсус лабораторияда тадқиқ этишни ва кўпйиллик мунозараларга қатъий ойдинлик киритишни илтимос қилди. “Труд” газетасининг Париждаги мухбири Вячеслав Прокофьевнинг хабар қилишича, таҳлиллар асноси толаларда, ҳақиқатан ҳам, заҳар борлиги аниқланган. Бироқ миқдори озлиги туфайли токсикологлар у император ўлимига сабабчи бўлган деган фикр билдиришдан ўзларини тийишган. Уларнинг хулосалари силлиққина – “Текширишлар федерал бюроси француз императори маргимуш билан заҳарланганини тасдиқлай олмайди”, деган мазмунда бўлган.

Хўш, сабаб? Биринчидан, ХVII-XIX асрларда маргимуш тиббиётда кенг қўлланилмаган, таом тайёрлашда ҳам кам миқдорда ишлатилган. Иккинчидан, текшириш жараёнида соч толаларининг ҳаммаси бир одамники эканлиги исботланган. Бироқ улар айнан Наполеонга тааллуқли ёки тааллуқли эмаслиги аниқланмаган. Ушбу муаммога соч толаларини Бонапартнинг бирор қариндоши мурдаси қолдиқлари билан ирсий жиҳатдан солиштириб кўрилгандан сўнггина жўяли жавоб топиш мумкин.

Қарангки, бонапартчилар ассоциацияси аъзолари бу борада ҳам бўш келмадилар. Наполеоннинг XIX асрда АҚШга келиб, муҳожирликда яшаган жияни Ашил Мюрати вафотидан сўнг Флоридада дафн этилганини аниқладилар. Бинобарин, император заҳарланган, деган тахмин-гумонлар вақтинча чиппакка чиқмади. Бу мавзу бошқа мозий ихлосмандлари диққат-эътиборини ҳам ўзига жалб этди. Жумладан, ашаддий қадимшунос, франциялик профессор Рене Мори катта заҳматлар эвазига “Наполеоннинг ўлдирилиши” номли асар яратди. Китобда ҳикоя қилинишича, бандиликда яшаган император 1817-1821 йилларда қамоқхонанинг моддий таъминот хизмати ходими, граф Шарль Монтолон томонидан заҳарланган. Шарль бу қабиҳликка рашк туфайли қўл урган. Негаки, унинг хотини Альбин де Монтолон императорга жазман тутинган. Маҳкум ётган ертўлага кириш имкониятига эга бўлган ҳамда унга егулик ва сув келтириш билан шуғулланган аламзада Шарль эса император таомига ҳар сафар оз-оздан оғу қўшиб берган.

Муаллиф асарни ёзишда Наполеоннинг хизматкори Луи Маршенд кундалигига ҳам таянган. Унда умрининг сўнгги ҳафталарида императорнинг соғлиғи қандай бўлгани ҳақидаги маълумотлар батафсил қайд этилган. Тери сарғайиши, доимий ташналик, қуруқ йўтал, эшитиш қобилиятини йўқотиш сингари йигирмага яқин салбий аломатлар Наполеон чиндан ҳам заҳарланганидан далолат беради.

Рене Морининг уқтиришича, унинг қўлида яна бир ўта муҳим ашёвий далил, аниқроғи, императорга тегишли эканлиги ҳар томонлама исботлаган соч толалари бўлганмиш. Профессор уларни аллақачон Люзанна ва Гренобл лабораторияларида текширтириб, таркибидаги маргимуш меъёридан 7-10 баравар кўплигига ишонч ҳосил қилганмиш.

Ажаб, Мори Наполеоннинг “ҳақиқий” сочларини қаердан топган ва қандай тадқиқотлар ўтказган. Унинг даъволарини тасдиқлайдиган гувоҳлар борми, далиллар етарлими?

Қисқаси, савол кўп, аниқ жавоб йўқ. Демак, Наполеоннинг ўлимига доир баҳс-мунозаралар ҳали узоқ давом этади.

Абдунаби ҲАЙДАРОВ