Muchal – yil hisobini yuritishning o'ziga xos tizimi. Unga ko'ra, har qaysi yangi yil 22 martdan boshlanadi hamda sichqon, sigir, yo'lbars, quyon, baliq, ilon, ot, qo'y, maymun, tovuq, it va to'ng'iz kabi o'n ikki hayvondan birining nomi bilan ataladi. Shunga mutanosib ravishda har o'n ikki yilda qayta takrorlanadi.

Moziyshunoslar fikricha, Muchalning tub negizida aslida bundan qirq asrcha burun xitoyliklar tuzgan, yil nomlari har oltmish yilda muntazam takrorlanib turishiga asoslangan taqvim yotadi. Uning vujudga kelishiga o'sha kezlardagi olam suv, olov, tuproq, metall va yog'ochdan tashkil topgan hamda ular o'zida ijobiy va salbiy xususiyatlarni mujassamlantiradi, degan tushuncha turtki bo'lgan. Bu besh unsur “osmon shoxobchasi” deb nomlangan. Samoning eng yorqin yoritqichlaridan Mushtariyning 12 yillik harakati yo'li esa shuncha bo'lakka bo'lingan va har biriga “er shoxobchasi” deb ataluvchi 12 oy belgilari qo'yib chiqilgan. Milodning boshlarida ularga kalamush, sigir, yo'lbars, quyon, ajdaho, ilon, ot, qo'y, maymun, tovuq, it, cho'chqa kabi hayvonlar nomi qo'shilgan. Bu belgilar Quyoshning yillik ko'rinma harakati yo'lida joylashgan Hamal, Savr, Javzo, Saraton, Asad, Sunbula, Mezon, Aqrab, Qavs, Jadiy, Dalv va Hut yulduz turkumlari egallagan hududlarga mos kelgan.

Shu zayl qadimgi xitoyliklar besh belgili “osmon shoxobchasi” va 12 belgili “er shoxobchasi”dan tashkil topgan hamda ularning ko'paytmasi bo'yicha oltmish yilni qamrab oluvchi, hozir ham Xitoy, Yaponiya, Koreya, V'etnam va Mo'g'ulistonda qo'llaniluvchi tsiklik jadval taqvimini yaratishgan. Mohiyatan yondashganda, bu aslida shamsiy-qamariy taqvim bo'lgan. Сhunki unda Oyning Yer atrofida aylanish davri, ilmiy tilda aytganda, sinodik oy 29 kecha-kunduz 12 soat 44 daqiqa 3 soniya, Quyosh yassi doirasi markazining 21 martda ro'y beradigan bahorgi teng kunlik nuqtasidan ketma-ket ikki marta o'tishi uchun zarur vaqt 365 kecha-kunduz 5 soat 48 daqiqa 46 soniya deb olingan. Shundan kelib chiqqan holda, yilning uzunligi oddiy yillarda 12 oylik qilib 354 kunga, kabisa yillarda 13 oylik qilib 384 kunga tenglashtirilgan. Taqvimdagi yillardan qay biri 12 oylik, qay biri 13 oylik bo'lishi ma'lum Oy fazasi, masalan, yangi oyning yilning aniq bir sanasiga to'g'ri kelishi davriga qarab belgilanadi. Bu davr 19 yilga teng bo'lib, shundan yettitasiga, ya'ni 2, 5, 7, 10, 13, 15- va 18-yillarga 13-oy qo'shiladi, qolganlari 12 oydan iborat bo'ladi. O'tgan asrda ushbu taqvimning 19-yillik tsikllari boshi 1924, 1943, 1962, 1981, 2000 yillarga to'g'ri kelgan.

Ba'zi qadimiy yozma manbalarga qaraganda, Muchal dastlab miloddan avvalgi III-II asrlarda yoxud Yunon – Baqtriya podsholigi davrida ko'chmanchi chorvador xalqlar, ayrim dalillarga ko'ra, misrliklar va xitoyliklar tomonidan joriy etilgan. Boshqa ma'lumotlar bo'yicha esa, mazkur yil hisobi barcha turkiy, forsiy-qobuliy xalqlar, shuningdek, mo'g'ul, xitoy, tuva, oltoy, xakas, buryat, qalmoq va o'zga millatu elatlar orasida qadimdan amalda bo'lgan. U keyinchalik Mo'g'uliston, Xitoy, Yaponiya, Hindiston, Misr, Iroq, Eron, Afg'oniston, Markaziy Osiyo mamlakatlariga keng tapqalgan. O'tmishdoshlarimiz odamning yoshini, tug'ilish va vafot etish vaqtini, tarixiy janglar va buyuk voqealarni, yil va fasllarning qanday kelishini shu taqvim asosida “yil ag'darib” aniqlashgan.

Shubhasiz, inson yorug' dunyoga ko'z ochgan yilni hayvonlar nomi bilan atash odati o'tmishda ayrim mahluqlarga sig'inish oqibati o'laroq kelib chiqqan. Qaysi yurtda qaysi jonzotlarga ko'proq sajda qilinsa, ular Muchal yili hisobiga kiritilgan. Macalan, Xitoyda bizdagi baliq o'rniga afsonaviy ajdaho, Afrikadagi ba'zi xalqlarda timsoh, Misrda sichqon o'rniga mushuk, ot o'rniga eshak tanlangan. Bora-bora ayrim joylarda, jumladan, Markaziy Osiyo, Mo'g'uliston va Xitoyda ham turli qimmatbaho buyum-jihozlarni Muchal yillariga nomi berilgan hayvonlar rasmi bilan bezash urf bo'lgan. Natijada oltin va kumushdan ilon shaklida yasalgan bilaguzuklar, baliq va boshqa hayvonlar tasviri o'yib ishlangan mis idishlar ko'paygan.

Albatta, Muchal yillari to'g'risida turli millatlar turlicha fikr-xulosaga ega bo'lishgan. Shu bois bir xalqning muayyan yil to'g'risidagi tasavvuri gohida ikkinchi xalqnikiga mos kelmagan. Ammo barchasida Muchal hisobiga kiritilgan hayvonlar xosiyatli va muqaddas sanalgan. O'z navbatida, yillarning ba'zilari qut-barakali, ba'zilari qutsiz-barakasiz deb ta'riflangan va har birida ko'pyillik hayotiy kuzatuvlarga tayangan holda oldindan bashorat qilingan qandaydir voqea-hodisalar sodir bo'lishi kutilgan. Bu o'rinda ko'pincha ob-havoning qulay yo noqulay kelishi, qaysi yil kishilarga quvonch, omad va baxt ato etishi, qay biri g'am-tashvish, omadsizlik va kulfat keltirishi nazarda tutilgan. Aytaylik, Baliq yili seryog'in keladi va ekinlardan mo'l hosil ko'tariladi. Negaki, bu “luqmai halol” suvda yashaydi. Tovuq yilida ham oziq-ovqat seroblashadi, lekin odamlarning tashvishi ortadi. Sababi, bu parranda asosiy ozig'i bo'lmish donni topib yeyish uchun hammayoqni oyog'i va tumshug'i bilan obdon titkilab tashlaydi. Xuddi shuningdek, To'ng'iz yilida yog'ingarchilik ko'payib, narx-navo arzonlashsa-da, tez-tez qor yog'ib, sovuq zabtiga oladi, boz ustiga, fitnalar avjiga chiqadi. Ilon yilida esa qishning qahri qattiqlashib, qurg'oqchilik va qimmatchilik ro'y beradi. Sigir yili kirsa, urush ko'payadi, chunki bu zabonsiz jonivorlar bir-biri bilan tez-tez shoxlashib turadi.

Mahmud Koshg'ariyning “Devonu lug'otit turk” asarida yozilishicha, bunga o'xshash e'tiqodiy tushunchalar turkiy xalqlar orasida ancha ommaviylashgan. Ular yillarning har birida o'ziga yarasha betakror hikmat bor deb hisoblashgan va shunga taalluqli taxminlarni ilgari surishgan. Etnograf T.Potapovning aniqlashiga ko'ra, qadimgi tuvaliklar sichqon, ot, qo'y, it va to'ng'iz yillarini qutli, sigir, baliq (mahalliy aholi talqinida — ajdaho), ilon, maymun, tovuq yillarini qutsiz, yo'lbars va quyon yillarini mo''tadil deb bilishgan.

Bulardan tashqari, ajdodlarimiz insonning taqdiri va fe'l-atvori ham ko'p jihatdan uning muchaliga bog'liq bo'lishni mudom eslatib kelishgan. Сhunonchi, Quyon yilida dunyoga kelgan o'g'il bola yaxshi odam bo'lib voyaga yetadi, jamiyat uchun foydali ishlar qiladi, to'kin-farovon hayot kechirib, uzoq umr ko'radi, degan fikrni avlodlar qulog'iga quyishgan.

Tabiiyki, Muchal yillari to'g'risidagi tasavvurlar va ibratli bashoratlar turli millatlarning xalq og'zaki ijodi namunalarida ham o'z ifodasini topgan. Adashmasak, asrlar osha sayqal topgan “Bars (ya'ni, yo'lbars yoki ilvirs) yili – boylik, Quyon yili – qahatlik”, “Bars yilida boring soch, hech bo'lmasa tariq soch”, “Sigir yili – to'qlik, Qo'y yili – yo'qlik”, “It yilida bo'ron bo'lar”, “It yilida ekkaningni to'ng'iz yilida o'rasan”, “Bars yilida boring o'sar, It yilida moling o'sar”, “Sichqon yili – to'qlik, Quyon yili – ochlik”, “Quyon yilida yut bo'ladi” singari o'zbek maqollari bunga yorqin misol bo'la oladi. Zahmatkash tadqiqotchilar Shotursun Shomaqsudov va Shuhrat Shorahmedovning 2001 yili “O'zbekiston Milliy entsiklopediyasi” nashriyoti tomonidan chop etilgan ”Ma'nolar maxzani” kitobida minglab boshqa so'z durdonalari qatori ushbu naqllarning ham cho'ng ma'no-mazmuni teran ochib berilgan. Shuningdek, mohiyatan Muchalga daxldor “Tuya bo'yiga ishonib, yildan quruq qolibdi” degan maqolning xalq afsonalariga uyqashib ketgan yaratilish tarixi haqida so'z yuritilgan.

Bu rivoyatning muxtasar tafsiloti quyidagicha: qadimgi odamlar Muchalni o'ylab topib, unga kiritilgan o'n ikki yilning har biriga biror jonivor nomini qo'ymoqchi bo'libdilar. Ayni maqsadda hamma turdagi hayvonlarga daryo bo'yiga to'planishni buyuribdilar. Shuning barobarida “Qaysi biringiz oldin ko'rinsangiz, muchalning dastlabki yili sizning nomingiz bilan ataladi”, deb e'lon qilibdilar. Bu xabardan ogoh topgan daroz bo'yli tuya o'zida yo'q quvonib ketibdi. ”Birinchi yilga baribir mening nomim loyiq qo'riladi” degan xomxayolga borib, bo'ynini g'urur ila olg'a cho'zgancha, lo'killab yo'lga tushibdi.

Hayvonlarning eng mittisi sichqon boyaqish bundoq qarasa, boshqa mahluqlar oyog'i ostida qolib ketib, hakamlar nazariga tushmasligi tayin. Shunda u o'zi uchun nihoyatda foydali aqlli bir ish qilibdi. Сhaqqon sakrab, yonidan o'tib borayotgan tuyaning ustiga chiqibdi-da, uning qulog'i uchiga o'tirib olibdi. Qarabsizki, hayvonlar aytilgan manzilga yaqinlashganlarida hammadan ilgari sichqon ko'zga tashlanibdi. Shartga binoan, muchalning birinchi yiliga uning nomi berilibdi. Bo'yiga ishongan laqma tuya esa yildan quruq qolibdi.

Albatta, bu naqlning majoziy ma'nosi ham bor. Ayrim kishilar qilday amalga o'tirsa, bamisoli filday aqlga ega chiqqanday, manmanlikka berilib, yon-atrofidagilarni mensimay qo'yadilar. Ayrimlari o'z o'tkinchi mol-dunyosi yoki soxta obro'-e'tiboriga mahliyo bo'lib, “Falon narsa menga tegmay, kimga tegardi?” yoki “Piston joyga mendan bo'lak kim ham aytilardi?” deya katta ketadilar. Amalda esa teskarisi bo'ladi. Ular o'sha joyga aytilmaydilar yoki beriladigan narsadan quruq qoladilar. Oxir-oqibat sharmanda bo'lib, qattiq pushaymon chekadilar. Tabiiyki, “Bo'yiga ishongan qamish bo'yra bo'libdi” degan maqol ham istehzo tariqasida mana shunday kimsalarga nisbatan ishlatiladi.

Quyida muchal yilining milodiy taqvim bo'yicha qaysi yillarga to'g'ri kelishini ko'rsatuvchi jadvalni e'tiboringizga havola qilayotirmiz

Agar siz muchalingizni topmoqchi bo'lsangiz, avval tavallud yilingizga 9 sonini qo'shing, so'ngra yig'indini 12 ga bo'ling. Qoldiq sonni esa muchalingiz deb biling. Aytaylik, siz 1972 yilda tug'ilgansiz. Bu sanaga 9 ni qo'shsak, 1981 ga aylanadi. Uni 12 ga bo'lsak, 165 soni kelib chiqadi va qoldiq sifatida 1 qoladi. Jadvalda esa ushbu raqam qarshisida “Sichqon” yozuvi turibdi. U sizning muchalingizdir. Bordi-yu, amallar natijasi “nol'”ga teng bo'lsa, 12-muchal yilida dunyoga kelgan hisoblanasiz. Misol uchun, siz 1959 yili tug'ilgan bo'lsangiz, bu songa 9 qo'shilganda, yig'indi 1968 ga tenglashadi. U 12 ga taqsimlansa, hech qanday qoldiq chiqmaydi, aniqrog'i, “nol'” paydo bo'ladi. 1959 raqami esa jadvalning o'n ikkinchi qatoridan o'rin olgan. Demak, muchalingiz to'ng'iz ekanligi o'z-o'zidan ayon bo'ladi.

Siz oila a'zolaringiz va qarindosh-urug'laringiz muchallarini ham shu asosda bemalol aniqlashingiz mumkin.

Abdunabi HAYDAROV