“Hijron o'tig'a bag'rim so'zona tong otquncha, O'rtab yuragim, jismim biryona tong otquncha”, deb boshlanadigan ushbu mungli g'azalning o'ziga xos, sirli o'tmishi bor. Gap shundaki, bu she'riy bitiklar chorizmning mustamlaka siyosatini O'rta Osiyoda qon va qilich bilan joriy qilgan dahshatli general Mixail Dmitrievich Skobelev nomi bilan bog'liqligi aytiladi.

Po'lat Qayyumiyning «Tazkirai Qayyumiy» asarida yozilishicha, Qo'qon xonligi general-gubernatori Mixail Skobelev farg'onalik olim-u fuzalolarni yig'ib, rus madaniyatini namoyish etish maqsadida ularga balet qo'yib beradi. "Agar millatni mahv etmoqchi bo'lsang, uni tilidan va qadryatlaridan judo qil", degan g'oyani ilgari surgan Skobelev uchun bu kabi kechalarni uyushtirish yangilik emasdi. Ko'p ulamolar, tabiiyki, balet boshlanishi bilanoq yerga qarab olishadi.

Ularning ichida mashhur shoir Haziniy ham bo'lgan. Boshlar balet tugaganidan so'nggina ko'tarilgan. Bu holatdan jahli chiqqan general yig'ilganlarni jazolashga qaror qiladi. Biroq, generalning ayoli e'tiqod hurmati eridan ularni jazolamaslikni so'raydi.

Shundan keyin Skobelev: «Mayli, tong otguncha Farg'onani tark qilsinlar», – deb buyruq beradi. Bunday buyruqdan g'amga tushgan Haziniy o'sha kecha yo'l bo'yi yig'lagancha o'zining mashhur «Farg'ona tong otguncha» g'azalini yozib, aytib boradi. Bir qarashda sevgi iztirobiday taassurot uyg'otadigan ushbu g'azalda mustamlakachilar sabab o'z Vataniga sig'magan ziyolilar qayg'usi mujassam.

Ma'lumki, Skobelev Turkistonda dastlab fon Kaufman qo'l ostida xizmat qilib, Qo'qon xonligini qonga botirgan edi. Keyinchalik u ana shu xizmatlari evaziga podshoh marhamatiga sazovor bo'lib, vodiy gubernatorligini qo'lga kiritadi. Ehtimol, "Farg'ona tong otguncha" Skobelevning Turkistondagi qonli qirg'inlari ramzi sifatida avlodlarga meros. Zero, Vatanning yaxshi kuni unutilsa-da, yomon kuni unutilmasligi kerak.

Haziniyning chevarasi Nargiza Manzurga ko'ra, g'azal oshiqona, orifona mazmunda yozilgan. Unda ishq otashida yonayotgan oshiqning yor vasliga yetguncha ko'z yosh to'kib, oh-nola ila sabr etmoqlikdan o'zga chorasi yo'qligi, tong otguncha shu iztirob og'ushida, hatto makoniga ham sig'mayotgandek bo'layotgani tasvirlangan.

Maftuna KARIMOVA