Хитойнинг ЯИМ миқдори Европа Иттифоқининг 27 давлатиникини қўшганда хам кўпроқ, Россияникидан эса ўн баробар улканроқдир. Аммо шундай қудратли давлат олдида катта муаммо пайдо бўлди. Мамлакат аҳолиси бир йилда юз минглаб кишиларга камаймоқда. Агар тенденция шундай давом этадиган бўлса, Хитой яқин орада улкан демографик муаммолар орасида қолади.

2024 йил январ ойида Ҳиндистон аҳоли сони бўйича илк бор Хитойни ортда қолдирди. Бутунжаҳон аҳолиси шарҳи (World Population Review) маълумотларига кўра, бу мамлакатнинг аҳолиси 1,417 миллиард кишини ташкил этди, бу Хитойдан 5 миллионга кўпдир. Кейинги йилларда бу кўрсаткич 1,412 миллиардни ташкил этади, Ҳиндистоннинг Хитойдан фарқи фақат ошади, деб тахмин қилмоқда БМТ.

Pew Research Center тадқиқот маркази маълумотларига кўра, Хитой камида 1950 йилдан бери, яъни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти аҳоли сони бўйича маълумотларни юритишни бошлаган пайтдан бери дунёдаги энг кўп аҳолига эга бўлиб келаётганди. Бироқ, камайиш тенденцияси энди аниқ бўлиб қолди.

Хитойда туғилиш даражаси сўнгги беш йил ичида шиддат билан пасайди, 2016 йилда 18,83 миллион кишидан 2017 йилда 17,65 миллионга, 2018 йилда 15,23 миллионга, 2019 йилда 14,65 миллионга, 2020 йилда 12 миллионга ва 2020 йилда 10,62 миллионга, ўртача йиллик пасайиш 1,64 млн.ни ташкил этди. Хитойда 2022 йилда туғилишнинг умумий даражаси ҳар бир аёлга 1,15 бола тўғри келади, бу аввалги ўн йилликларга қараганда анча паст. БМТ прогнозларига кўра, Хитой аҳолиси 2050 йилга бориб 1,313 миллиардга, ​​2100 йилга келиб эса 800 миллионга тушиб кетиши мумкин (агар аҳолининг камайиш кўрсаткичлари ҳозирги миқдорда давом этса).

Хитой олдида турган муаммо нақадар жиддийлигини қуйидаги рақамлар ҳам тасдиқлайди: 2023 йилда мамлакатда 9 млн 20 минг чақалоқ туғилди ва 11 млн 100 минг киши вафот этди. Яъни Хитой бир йилда 2 млн 80 минг киши йўқотди. Бу кичик бир давлат, масалан Латвия ёки Литва ҳамда Ўзбекистоннинг битта вилояти аҳолиси сонига тенг миқдор саналади. Улкан демографияга эга давлатнинг йўқотишлари ҳам улкан бўлмоқда.

Репродуктив ёшдаги аёллар сони доимий равишда камайиб бораётган бир пайтда аҳолининг қариши ҳам тезлашмоқда. 2021 йилда Хитойда 60 ёшдан ошган аҳолининг улуши 14,2 фоизни ташкил этар эди, бу 2020 йилдаги 13,5 фоизга кўп. Аҳолининг қариши ўлим кўрсаткичларининг ошишига олиб келади ва демографик ўсишни янада секинлаштиради. БМТ прогнозларига кўра, 2040 йилга бориб Хитойда ўртача умр кўриш давомийлиги ва туғилишнинг қисқариши туфайли 60 ёшдан ошганлар сони 28 фоизга этади.

Аслида аҳолининг тўсатдан камайишни бошлашига Хитой ҳукуматининг ўзи айбдор десак муболаға бўлмайди. Ўтган асрда мамлакат, аксинча, туғилишнинг юқори даражаси билан кураш олиб борди. 1949 йилда фуқаролар уруши тугагандан сўнг, ХХР иқтисодий ўсиш ва бэби-бум (демографик портлаш) билан бирга саноатлаштиришни бошдан кечирди. Ўша пайтдаги партия раиси Мао Цзедуннинг ўн миллионлаб фуқароларнинг ўлими билан якунланган тийиқсиз социалистик тажрибаларига қарамай, мамлакат аҳолиси 1949 йилдан 1980 йилгача 540 миллиондан 969 миллион кишига ўсди. Бироқ, фуқаролар сонининг номутаносиб ўсиши ва иқтисодиётнинг миллиардлик аҳолини яхши боқишга қодир эмаслиги ҳукуматни хитойликларга бир оилада бир нечта фарзанд кўришни тақиқлашга мажбур қилди.

Аҳолининг ҳаддан ташқари кўпайиши муаммосини ҳал қилиш учун мамлакат ҳатто 1979 йилда «бир оила, бир бола» сиёсатини амалга ошира бошлади, бу кўпчилик оилалар учун болалар сонини чеклади. Икки ёки ундан ортиқ фарзанди бўлган эр-хотинлар жаримага тортилди, улар қатор имкониятлардан маҳрум этилди. Демографик тажриба ўз натижаларини берди. 2007 йилга келиб, Хитой расмийларининг ҳисоб-китобларига кўра, бу чора мамлакат аҳолисининг 400 миллион кишига кўпайишига тўсқинлик қилган.

Аҳолини сонини чеклаш сиёсати муваффақиятга эришгандан сўнг, чоралар юмшатилган. 2015 йилда хитойликларга икки, 2021 йилда эса учта фарзанд кўришга рухсат берилди. Бироқ, репродуктив ёшдаги аёллар сони ҳам камайди, ҳам энди улар туғишни хоҳламайдиган бўлиб қолишди. Шунингдек, аҳоли сонини чеклаш сиёсатида жинслар ўртасидаги кескин фарқни келтириб чиқарди, чунки кўпчилик ўғил фарзанд кўришни истарди. Натижада айни дамда мамлакатда қарийб 17-20 миллион атрофидаги эркак жуфтсиз яшашга мажбур бўлиб қолди.

Туғилишни чеклашни амалга ошириш давомида репродуктив аёлларнинг умумий сони камайди, яъни туғиш ёшидаги инсонлар сони жиддий равишда қисқарди. 2016-2021 йилларда 15 ёшдан 49 ёшгача бўлган репродуктив аёллар сони йилига 8 миллионга камайди.

Хитойда аҳоли ўсишининг секинлашувининг яна бир сабаби ижтимоий омиллардир. Хитойдаги кўплаб ёш оилалар фарзандли бўлишни хоҳламайдилар, чунки улар қиммат уй-жой билан бирга тиббий ёрдам ва таълим учун пул тўлашга қодир эмаслар, дея таъкидлади Reuters агентлиги 2019 йилда эълон қилган мақоласида. Бундан ташқари, сўнгги йилларда мамлакатда ажралишлар кўплиги кузатилмоқда. 2019 йилнинг дастлабки уч чорагида 7,1 миллион ёшлар турмуш қуришди ва 3,1 миллион киши ажрашиш учун ариза берди.

2023 йилда Хитойнинг ёш аҳолиси орасида фарзанд кўриш истаги янада пасайди: ёшлар ўртасидаги ишсизлик юқори даражага етди, кўплаб соҳаларда иш ҳақи пасайди, кўчмас мулк соҳасида инқироз авж олди.

Демографик муаммо фонида мамлакатда иқтисодий ўсиши ҳам секинлашмоқда. Миллий статистика бюроси Хитой иқтисодиёти ўтган йили ҳукуматнинг 5 фоизга яқин кўрсаткичи билан солиштирганда 5,2 фоизга ўсганини тасдиқлади. Бу мамлакат иқтисодиёти атиги 3 фоизга ўсган 2022 йилга нисбатан сезиларли ўсиш бўлсада, бу ҳали ҳам Хитойнинг ўттиз йилликдаги энг ёмон иқтисодий кўрсаткичларидан бири ҳисобланади.

Аҳоли сонидаги хавотирли камайиш энг юқори раҳбариятни ҳам ўйлантира бошлади. «Бир оила, бир бола» сиёсатидан воз кечгач, Хитой раҳбари Си Цзинпин аёлларни кўпроқ «анъанавий ролларга» қайтариш ҳақида гапира бошлади. Пекинда бўлиб ўтган XIII Миллий хотин-қизлар қурултойида у аёлларга мазкур масалада маъруза ўқиди.

«Биз никоҳ ва фарзанд кўриш маданиятини тиклашга фаол ёрдам беришимиз керак», деди Цзинпин ўз нутқида ва ёшларнинг қарашларига таъсир қилиш, уларни «севги ва никоҳ, кўпайиш ва оила» сари йўналтириш муҳим эканлигини қўшимча қилди.

Маҳаллий ҳукумат органлари туғилишни рағбатлантириш бўйича турли чораларни эълон қилди: солиқ имтиёзлари, узайтирилган туғруқ таътиллари ва уй-жой субсидиялари. Бироқ, уларнинг аксарияти етарлича молиялаштирилмаганлиги сабабли амалга оширилмади, дейилади Пекин сиёсат институти маълумотида.

Бир сўз билан айтганда, Хитойдек улкан давлатда аҳоли инқирозини бирдан ўнглаш қийин жараён. Мамлакат демографияси Ғарб ва Жанубий-шарқий Осиёнинг айрим давлатларидаги каби боши берк кўчага кириб қолмоқда. Ғарб юқори даражаги иқтисод ва бошқа ричаглардан фойдаланиб, миграция орқали йўқотишларни бир қадар қопламоқда. Аммо Хитойда вазият бутунлай бошқача. Мамлакатдаги ижтимоий-иқтисодий муҳит муҳожирлар учун жозибадор эмаслиги ва Хитойнинг мигрантларни “севмаслик” сиёсати аҳоли сонини фақат табиий кўпайиш эвазига йўлга солиш мумкинлигини кўрсатади.

Аброр Зоҳидов,

ishonch.uz