Shaffoflik ortida

2008 yilda Gruziya hukumati byurokratik jarayonlar shaffof bo'lishi kerak degan qarorga keldi va Tbilisida Ichki ishlar vazirligi binosini butunlay shishadan qurishni boshladi.

Endi kosmik kema yoki dengiz to'lqiniga o'xshash ushbu dizayn butun dunyoga ma'lum. Mahalliy aholining so'zlariga ko'ra, Gruziyadagi politsiya bo'limi binosi zamonaviy ko'rinishga ega bo'lib, panjara va ekranning yo'qligi tartib va xavfsizlik hissini uyg'otadi.

Keyinchalik Gruziyaning boshqa aholi punktlarida shaffof politsiya uchastkalari qurildi. Oldingi binolarni esa kasalxonalar va bolalar bog'chalari egallagan. Bu politsiya ishonchini 2003 yildagi 3 foizdan 2012 yilda 89 foizgacha oshirishga yordam berdi.

Biroq, bu ta'sirga nafaqat me'moriy echimlar orqali erishildi. Gruziyaning korruptsiyaga qarshi tajribasida “shok terapiyasi”dan ham foydalangan. 2004 yilning yozida mamlakatda deyarli 15 ming yo'l inspektori ishdan bo'shatildi. Yangi xodimlarning maoshlari bir necha bor oshirildi. Politsiya, sog'liqni saqlash, ta'lim, bojxona, energetika va gaz ta'minoti ham xuddi shunday yo'l tutildi.

Gruziya hozirda global korruptsiya reytingida oldingi o'rinda turadi va uning tajribasi eng muvaffaqiyatli hisoblanadi.

Poraxo'rni tuting va mukofot oling

Qozog'iston, Gollandiya va Gretsiyadagi beparvo amaldorlarni qo'lga olishda aholi ishtirok etmoqda.

Sxema oddiy: poraxo'rlik holatlari haqida xabar bergan va bunday jinoyatlarga qarshi kurashga hissa qo'shganlar mukofotlanadi. Rag'batlantirish to'g'ridan-to'g'ri poraxo'rning ishtahasiga bog'liq: u qanchalik ochko'z bo'lsa, ma'lumot tarqatuvchi shunchalik ko'p pul oladi.

Masalan, Qozog'istonda korruptsiya jinoyati haqida xabar bergan shaxs sud ayblov qaroridan keyin pora yoki zarar miqdorining 10 foizi miqdorida mukofotlanadi. Gollandiyada ham amaldorlarning mansab suiiste'mollari haqida xabar bergan hamkasblari mukofotlanadi.

Gretsiya hukumati ommaviy axborot vositalarida korruptsiyaga qarshi faol kampaniya olib bormoqda. «Jim bo'lmang, dangasa bo'lmang, shikoyat qiling, korruptsiyaning har bir holati haqida xabar bering, bizning inspektorlarimiz hamma narsani albatta tekshiradi», deya korruptsiyaga qarshi kurashga chaqiradi. Ular, shuningdek, byurokratik muhitda halollikni targ'ib qiladilar: «Rasmiylar, agar siz vatanparvar bo'lsangiz, mamlakatingizni qutqarish uchun kamtarroq bo'ling», degan mazmunda.

Maxsus ishonch telefoni tashkil etilgan bo'lib, u yerda kunning istalgan vaqtida korruptsionerlar haqida xabar berish mumkin. Uning raqamlari shahar va qishloqlarning har bir burchagida osilgan. Agar poraxo'rlik dalillari mavjud bo'lsa, yunonlarga hatto anonim shikoyatlar berishga ruxsat berilgan.

Bu chora-tadbirlarning barchasi haqiqatan ham ishladi. Rasmiylar, shifokorlar va politsiya noqonuniy ravishda pul olishdan qo'rqishni boshladi, bu esa mamlakatdagi korruptsiya darajasini pasaytirdi.

Shayx va asalarilar

«Agar siz baliq ovlashga borsangiz, unda katta baliq ilintiring!» Shunday chaqiriq bilan 1966 yilda AQShda qaror qabul qilindi va «Shayx va ari» maxsus operatsiyasi ishlab chiqildi.

FQB agentlari vositachilar — arab millionerlari — niqobi ostida korruptsion tarmoqlarga kirib, yuqori martabali davlat xizmatchilari va kongressmenlarga tijorat manfaatlarini ilgari surish uchun katta miqdorda pul taklif qilishdi.

Ushbu operatsiya FQB darsliklariga oq yoqali jinoyatchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurashning namunasi sifatida kiritilgan. Natijada ikki senator, olti kongressmen va to'qqiz nafar yuqori martabali menedjerning jinoiy ishlari sudga oshirildi. Keyin Bosh prokuror Сhiviletti “gumon qilingan yana minglab poraxo'rlar keyingi tezkor rivojlanish va muqarrar ravishda fosh qilinmaslik uchun uylarini tark etishga majbur bo'lishini aytdi. Va faqat keyingi yilning o'zida 200 dan ortiq mansabdor shaxslar korruptsiyada ayblanib, ishdan bo'shatildi.

Ma'lumki, Qo'shma Shtatlarda tibbiyot va ta'lim qimmat. Va davlat xizmatchilari va ularning oila a'zolari uchun ko'plab imtiyozlar (shu jumladan, pensiya) taqdim etiladi. Biroq, hatto kichik pora ham bu imtiyozlardan mahrum bo'lishga va ishni yo'qotishga olib keladi. Bundan tashqari, lavozimni yo'qotish ko'pincha nafaqat ish joyini o'zgartirishni, balki umuman — kasb sohasida ishlay olmasligini ham anglatadi. Shu sababli, poraxo'rlik Qo'shma Shtatlardagi mutaxassislar va o'rta menejerlar uchun shunchaki foydasiz.

Xitoy falsafasi

Xitoylik amaldorlarning oila a'zolari korruptsiyada ayblanganlarni ko'rish uchun qamoqxonalarga olib ketilmoqda. Va o'limga hukm qilingan jinoyatchilarning qarindoshlari sarflangan patronlar uchun to'lovlarni to'lash uchun yuboriladi.

Xitoy davlat xizmatchilariga birja aktsiyalarini sovg'a sifatida qabul qilish, shubhali arzon narxlarda ko'chmas mulk va avtomobillar sotib olish, davlat idoralarini tark etgandan so'ng nufuzli ishga joylashish bo'yicha muzokaralar olib borish taqiqlanadi.

2010 yilda rasmiylar davlat xizmatchilarini maxsus darslarga yubora boshlagan va u yerda ularga pora berishdan bosh tortish o'rgatilgan. Korruptsiyaning zararli ta'siri va jazoning muqarrarligi haqidagi rang-barang hikoyalar bilan bir qatorda, mansabdor shaxslarga meditatsiya va jang san'ati asoslari o'rgatilgan. Agar pul juda qat'iy taklif qilinsa va unga qarshi kurashish kerak bo'lsa, bu usullar qo'l kelgan.

Xitoyliklar hatto komp'yuter o'yinini ishlab chiqdilar, uning bosh qahramoni korruptsionerlarni yo'q qilishi kerak. Bunday o'yinda jinoyatchilarga qarshi sehr, qurol va hatto qiynoqlar yordamida kurashishingiz mumkin. Barcha raqiblarni, ularning oila a'zolarini yo'q qilib, o'zining axloqiy ko'rsatkichlarini oshirgandan so'ng, qahramon o'zini poraxo'rliksiz ajoyib dunyoda ko'radi.

Bularning barchasiga qaramay, Xitoyda bir gap bor: «Katta firibgarlar korruptsiyaga qarshi hisobot beradi, o'rtadagilar audit o'tkazadi, kichiklari esa qamoqxona»ga tushadi. Bu Qo'shma Shtatlar bilan o'xshash muammolarni ko'rsatadi: katta miqyosdagi korruptsiyani yuqori darajada yengib bo'lmadi.

Mana bir misol. Xitoyning provintsiyalaridan birining sobiq bosh kotibi Vu Сhjiming poraxo'rlikda ayblanib, ikki yillik qamoq jazosi va mol-mulkini musodara qilish bilan o'limga hukm qilindi. Samimiy pushaymonlik va zararni qoplaganligi uchun jazo kechiktirildi.

Aytgancha, Xitoyda o'limga hukm qilinganlar soni haqidagi dolzarb ma'lumotlar tasniflangan. 2000 yildan 2009 yilgacha 10 mingga yaqin amaldor qatl etilgani haqida dalillar mavjud.

Ijodiy yondashuv

Сhexiya, Hindiston va Pokiston tematik ekskurtsiyalar, bolalar rasmlari tanlovlari va maxsus banknotalar chiqarish orqali korruptsiyani engishga harakat qildi.

Pragada mahalliy turoperator xorijliklarni «Korruptsion Tour» ga shov-shuvli poraxo'rlik holatlarida ishtirok etuvchi davlat xizmatchilarining hashamatli qasrlari, uylari va joylariga uch soatlik ekskurtsiya qilishga taklif qiladi. Sayohat juda ommalashgan va Сhexiya hukumati tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Hindistonda poraxo'rlik amalda odatiy hol bo'lib, har qanday masala rasmiylar ishtirokida hal qilinadi. Ushbu hodisaga qarshi kurash doirasida «Beshinchi Ustun» jamoat tashkiloti tovlamachilarga to'lash taklif qilingan banknotni chiqargan.

Banknotdagi «Pulni qalbakilashtirish qonun bilan jazolanadi» so'zlari «Poraxo'rlik qonun bilan jazolanadi» so'zlari bilan almashtiriladi: Ushbu banknot oddiy ko'rinadi,

Pokiston bolalar rasmlari yordamida poraxo'rlarni sharmanda qilishga uringan. Transparency International — nodavlat xalqaro korruptsiyaga qarshi tashkilotining mahalliy bo'limi — poraxo'rlikni fosh qiluvchi eng yaxshi ish uchun tanlov o'tkazdi. Сhizmalar maxsus broshyuralarda va bilbordlarda chop etilgan.

Aktsiya davlat xizmatchilariga emas, balki yosh avlodga qaratilgan.

Anvarjon HALIMOV
ishonch.uz