Анатолий Карпов 1951 йил 23 майда Уралнинг Златоуст шаҳрида, ишчилар оиласида туғилган. Унинг ота-онаси машинасозлик заводида танишишганди. Толя Карповларнинг иккинчи фарзанди эди, унинг Лариса исмли опаси бор эди. Мамлакат урушдан кейин ўзини тиклаётган оғир йиллар эди, оила шароитлари ҳаминқадар бўлган коммунал квартирада истиқомат қилган. Ўша пайтда бундай турмуш тарзи одатий ҳол эди, шунинг учун кичкина Анатолий ҳеч қандай ноқулайликни сезмади. Бўлажак жаҳон чемпиони Карпов шахмат билан илк бор уйда танишган - отаси унинг биринчи мураббийи бўлган. Дастлаб, тўрт ёшга тўлган бола, йўқотишлардан сабоқ олиш керак деб ҳисоблаган отасига доимо ютқазарди. Бироқ, тез орада ўйиннинг ҳақиқий руҳини ҳис қилиб, шахмат тахтасида жиддий рақибга айланди.

1968 йилда Карпов мактабни олтин медал билан тугатди ва Москва давлат университетининг механика-математика факультетига ўқишга кирди. Бир йил ўтгач, “Россиянинг шимолий пойтахти”га кўчиб ўтди ва Ленинград давлат университетининг иқтисод факультетига ўқишга кирди. У ерда бўлажак гроссмейстер ҳарбий бўлимни тугатиб, артиллерия офицери бўлди. Агар тўрт ёшида Карповнинг шахмат бўйича асосий рақиби унинг отаси бўлса, олти ёшида бола ўша даврда машҳур бўлган ҳовли шахмати мухлислари учун жиддий рақибга айланди. Биринчи йўқотишлар аччиқ умидсизликка олиб келди, лекин бола характер кўрсатиб ортга қайтмади. Карпов биринчи синф ўқувчиси бўлганида “Ботвинник мактаби” шахмат клубига ўқишга кирган. Биринчи уринишда бола 3-тоифани эгаллади, 10 ёшида у ўз ёш тоифасида биринчи тоифали ўйинчи ва вилоят чемпиони унвонига сазовор бўлди.

Тез профессионал ўсишига қарамай, Карпов спортчи сифатидаги мартаба ҳақида кечроқ ўйлай бошлаганини тан олади. Фақат 15 ёшида спорт устаси бўлган Анатолий шахматга бўлган муносабатини жиддий ўзгартирди. Ўша йили (1966) йигит биринчи марта чет элга, Чехословакияга кетди ва у ерда 200 рубл миқдорида пул мукофоти олди. Ўша пайтда бу миқдор салмоқли эди: Карпов дарҳол онасига совға - этик сотиб олди. Спортчи ўзига кўчма шахмат тўпламини харид қилди, тўплам унга кўп хизмат қилди ва 1990 йилларгача барча саёҳатларида унга ҳамроҳ бўлди (кейин шахматчи уни йўқотиб қўйган). 1968 йил Карповнинг шахмат фаолиятида бурилиш нуқтаси бўлди. Анатолий ўсмирлар гуруҳида жаҳон чемпиони унвонини олди, Стокголмдаги чемпионатда ғалаба қозонди - бу унвонни совет спортчилари 1955 йилдан бери юта олмаётганди.

1970 йил яна зафар қозонилди: бу сафар ёш шахматчи РСФСР чемпионатида энг яхши бўлди, бу унга Совет Иттифоқининг асосий турнирига йўлланмани тақдим этди. Ўша йили Анатолий Венесуэладаги турнирда гроссмейстерлик мақомига осонлик билан эришди. Бир йил ўтгач, 1971 йилда Карпов Ленинградда бўлиб ўтган марафон чемпионатида, шунингдек, пойтахтда бўлиб ўтган Александр Алёхин хотира турнирида иштирок этди. 1973 йилда Карпов Ленинграддаги мусобақада Виктор Корчной билан дуранг ўйнаб, жаҳон чемпиони унвонига бир қадам яқинлашди. Кейинги йили шахматчи Лев Полугаевский билан ҳам тенг ўйнади. Шундан сўнг Карпов амалдаги жаҳон чемпиони Бобби Фишер билан ўйнашга ҳозирлик кўраётган эди, бироқ у негадир Анатолий билан шахмат тахтасига ўтиришдан бош тортди. Ҳеч қандай аралашув Фишернинг қарорига таъсир қилмади ва ниҳоят, 1975 йилда ФИДЕнинг ўша пайтдаги раҳбари Карповни шахмат бўйича 12-жаҳон чемпиони унвони билан табриклади.

Чемпионнинг Виктор Корчной билан жанги ҳикояси қизиқ - у Филиппинда бўлиб ўтган ва 4 ой давом этган. Ҳаммаси бўлиб 32 та ўйин ўтказилди.

Анатолий Карповнинг шахмат каръерасидаги муҳим босқич ўзининг ашаддий рақиби Гарри Каспаров билан ўйинлари бўлди, у ҳам чемпионлик унвонига даъвогар эди. Ўзаро қарама-қаршилик ўтган асрнинг 80-йилларидан бошланган. 1984-85 йилларда рақобат қизиб, жаҳон чемпионлиги учун жиддий кураш юз берди. 5 ой давом этган биринчи ўйин сиёсий сабабларга кўра эрта тўхтатилди. 5:3 ҳисоби Карпов фойдасига ҳал бўлди. Бу ҳолат шахматчилар ўртасида бирдамлик пайдо бўлишига ёрдам бермади ва жанжал шахмат тахтасидан ташқарига чиқди.

Анатолий Карпов ёш шахматчиларга кучли мактаб ва бир қатор китобларни тақдим этган. Унинг “Рангли шахмат дарслиги”, “Амалий якуний ўйин: стратегия, тактика, техника”, “Туганмас шахмат” ва бошқа китоблари ўйин ишқибозлари орасида катта талабга эга. 2017 йилда Москвада Анатолий Карпов номидаги халқаро шахмат таълим маркази очилди, у ерда турнирлар мунтазам ўтказиб турилади. Кейинги йили “Халқаро онлайн гроссмейстерлар мактаби” 12-жаҳон чемпиони кубогида иштирок этадиган жамоаларни тайёрлаш ва шакллантириш учун пайдо бўлди. 2020 йилда “Қироличанинг юриши” мини-сериалининг премьераси бўлиб ўтди. Шахмат усталарини мағлуб этган қиз ҳақидаги фильм жуда машҳур бўлди. Урал шахмат академияси директори Алберт Степанян фильмни “эртак” деб атаган ва “ҳеч бир аёл эркак билан тенг ўйнай олмайди” деган фикрни келтириб ўтган. Карпов эса ҳамкасбининг фикрига қўшилмади ва аёллар шахматининг жуда кучли ривожланганлигини таъкидлади.

“Спортнинг бу турида эркаклар кўпроқ ғалаба қозонишади, чунки улар жисмонан чидамлироқ бўлади”, деди Карпов ўз интервьюсида.

Анатолий Карповнинг фотосуратлари газеталарнинг биринчи саҳифаларида фақат шахмат билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлмади: 1980-йиллардан бошлаб спортчи мамлакат сиёсий ҳаётида фаол иштирок этди. 2004 йилдан Карпов Маданият бўйича кенгаш аъзоси, 2007 йилдан эса Россия Федерацияси Таълим вазирлиги ҳузуридаги Кенгаш аъзосига айланди. Карповнинг айтишича, болалар шахмат анъаналари ва маҳоратини сақлашда муҳим бўғиндир. Шу боис шахматчи ҳали ҳам кўп вақтини болалар ва ўсмирлар спортини ривожлантиришга бағишламоқда. 2011 йил декабр ойида Карпов “Ягона Россия”дан Давлат Думасига депутат этиб сайланди. У Экология ва табиатдан фойдаланиш қўмитасига аъзо бўлди.

Ёшига қарамай, гроссмейстер жамоат ташкилотлари, жумладан “Михаил Ботвинник” минтақалараро жамоат фонди, “Чернобил болалари” шахмат мактаби, Бутунроссия мусобақалари ва бошқа ташкилотларнинг раиси сифатида фаолиятини давом эттирмоқда. 12-жаҳон чемпиони миллий ва ноолимпия спорт турлари миллий иттифоқи ҳамда “Яшил Россия” экологик ҳаракати президенти. Машҳур спортчи, шунингдек, Россия Давлат Думасининг Халқаро ишлар бўйича қўмитасининг депутати ва аъзоси. 2022 йилдан эса у Россия шахмат федерациясининг фахрий президенти лавозимига тайинланган.

Бироқ сўнгги йиллардаги сиёсий можаролар Карповни ҳам четлаб ўтмади. Россиялик депутат сифатида унга қатор санкциялар қўлланилди. Бунга унинг сиёсий фаолияти ва президент Владимир Путинни қўллагани сабаб бўлди. Бир пайтлар у билан шахмат тожини талашган Гарри Каспаров қувғинга учраб, мухолифатчига айланди ва ҳатто Россияда экстремистлар рўйхатига киритилди. Россия ҳукуматини қўллаган ва Украина урушини танқид қилмаган Анатолий Карпов эса Европа Иттифоқи, Буюк Британия, АҚШ ва Украина томонидан чекловларга учради.

Анатолий Карпов ҳақида қизиқарли маълумотлар ҳам бисёр. У ашаддий коллекционер саналади. У йиққан коллекциялар баҳоси миллионлаб долларга баҳоланади. Шунингдек, кучли шахматчи бўлишига қарамай, Карпов зўрға 10 йилда университетни битиришга муваффақ бўлган. Унинг имконияти фақат шахмат билан чекланиб қолмаган, ҳаётида бир марта учратган инсонини ҳам таниб қолиш қобилияти мавжуд эди.

Аброр Зоҳидов